Hoe gaat het met de ‘Geliefde Amazone’ van Paus Franciscus na de pandemie? Deel 1: Een schreeuw om leven

Foto: Cemitério Nossa Senhora Aparecida

In de herfst van 2019 vond in het Vaticaan in Rome een speciale Bisschoppensynode over het Pan-Amazonegebied plaats. De verwachtingen waren hoog gespannen, evenals de reacties, positief en negatief. En toen kwam de Covid-19 crisis. Die trof met name ook de arme wijken en inheemse gemeenschappen in het Amazonegebied. In hoeverre zijn, drie jaar na de synode, de dromen waarmee de Amazonebewoners naar Rome kwamen realiteit geworden? Heeft de pandemie hun toekomst beïnvloed en verstoord, of misschien juist versterkt?

Manaus, oktober 2022
Samen met Alberto César Araújo, fotograaf en mede-oprichter van de internationaal onderscheiden journalistieke website Amazônia Real, rijden we met de auto het terrein op van Cemitério Nossa Senhora Aparecida, aan de Avenida do Turismo in de wijk Tarumã van de Braziliaanse Amazonestad Manaus. Cemitério Nossa Senhora Aparecida is een openbare begraafplaats. Mensen hoeven hier niet te betalen voor het graf van een familielid. Aangrenzend ligt de particuliere begraafplaats Cemitério Parque Tarumã. We stappen uit. De hitte slaat zwaar op ons neer. Links en rechts, voor en achter, overal om ons heen zijn uitgestrekte percelen met lange rijen van dicht op elkaar gelegen graven, de meeste gemarkeerd door een houten kruis van twee latjes. Daarop staan, geschreven met zwarte viltstift: een naam, een geboorte- en sterfdatum, en het nummer dat als Begraafplaats-ID de locatie van het graf aangeeft.

Het is de vooravond van de Braziliaanse presidentsverkiezingen, die gaan tussen de zittende president, de ultrarechtse Jair Bolsonaro, en zijn uitdager, de linkse oud-president Lula. Tegelijkertijd ligt het Braziliaanse Amazonewoud nog altijd onder vuur. Het aantal brandhaarden in dit grootste tropische regenwoud in de wereld is zelfs opgelopen tot het hoogste in vijftien jaar.

Het Braziliaanse Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek (INPE) telde in de maand augustus maar liefst 33.116 vuurhaarden. Volgens data van het ALARMES Platform van het Laboratory for Environmental Satellite Applications (LASA) van de afdeling Meteorologie van de Universidade Federal do Rio de Janeiro (UFRJ) is van 1 januari 2022 tot 10 september jl. ongeveer 6,7 miljoen hectare afgebrand in het Amazonebioom.

Als de omstandigheden in tropische gebieden veranderen, dan heeft dat invloed op het weer, daar en elders. Het Amazonegebied, waar zich 30 procent van alle tropische regenwouden in de wereld bevindt, is daarbij cruciaal. Ontbossing, de verbranding van biomassa en de economische ontwikkeling maken dat de samenstelling van de atmosfeer in hoog tempo verandert. De gevolgen voor het klimaat variëren van minder neerslag en hogere temperaturen tot hevige regenval en zware stormen. In het Amazonegebied zelf is dit al geruime tijd zichtbaar. Extreme weersomstandigheden leidden er inmiddels regelmatig tot grote droogte, maar ook tot periodes van overstromingen.

Manaus ligt deze dagen regelmatig onder een verstikkende deken van rook, afkomstig van de (bos)branden die het gebied teisteren. Vandaag is de lucht boven Cemitério Nossa Senhora Aparecida echter helder. Het is ideaal weer om met een drone overzichtsbeelden te maken van de grote oppervlakte van de velden met houten kruisen. Omdat de internationale luchthaven van Manaus min of meer om de hoek ligt, zien we van die mogelijkheid af.

Het is stil op de begraafplaats. De graven liggen er verlaten bij. Slechts een enkeling verzorgt de rustplaats van een overleden geliefde. Er resteert ook weinig om voor te zorgen. De elementen, de hevige regenval en grote droogtes waaronder het gebied heeft te lijden, hebben veel vernield. Op diverse plaatsen liggen gebroken kruisen op de door de droogte gebarsten en verkruimelde grond en is de houten markeringsbekisting verdwenen. Hier liggen de armen van Manaus, van wie spoedig niet alleen de resten zullen zijn weggespoeld maar ook de namen uitgewist.

…van wie spoedig de resten zullen zijn weggespoeld

Manaus, maart 2019
Het is zondagochtend. Het centrum van Manaus is op zondagen veelal rustig. Er zijn weinig mensen op straat. De dagelijkse verkeersdrukte op Avenida Getúlio Vargas, de belangrijkste verbindingsweg van het centrum met de rest van de stad, waar op weekdagen het verkeer bumper aan bumper voorbij raast, ontbreekt. Zeker in de ochtend valt er meestal weinig te beleven met uitzondering van de wekelijkse food- en kunstnijverheidsmarkt op Avenida Eduardo Ribeiro, nabij Teatro Amazonas. Als ik tijdens mijn ochtendwandeling op Rua Dez de Julho de afrastering passeer bij het al jaren leegstaande, voormalige filantropische hospitaal Santa Casa da Misericordia hoor ik van achter de golfplaten gezang. De stemmen wekken mijn nieuwsgierigheid. Ik klim door een gat in de muur. Erachter bevindt zich een kleine kapel, net als het voormalige gasthuis zelf een bouwval. Ik tref er een groep van enkele tientallen mensen die de kapel hebben ‘gekraakt’. Ze komen hier iedere zondag samen voor een liturgische dienst, vertellen ze. De voorganger vandaag is een uit Italië afkomstige jonge pater Kapucijn, Frei Carlo Maria. Tijdens zijn preek staat hij tussen de mensen. Hij spreekt ze direct aan, gaat met ze in gesprek en betoogt geestdriftig, over transformatie, over mensenrechten en het belang van het tropisch regenwoud. En, niet op de laatste plaats, over verbinding en solidariteit met de inheemse bevolking van de Amazone.

Kapel Santa Casa da Misericordia (2019)

Een half jaar later ben ik in Rome waar dan de speciale Bisschoppensynode over het Pan-Amazonegebied plaatsvindt.

Amazonesynode

Rome, oktober 2019
Gedurende drie weken bespraken bisschoppen, religieuzen en maatschappelijke leiders uit 56 bisdommen van negen kerkprovincies in het Amazonegebied de situatie. Zij kwamen uit Bolivia, Brazilië, Colombia, Ecuador, Frans-Guyana, Guyana, Peru, Suriname en Venezuela. Ook deskundigen uit andere delen van de wereld participeerden; onder hen waren klimaatwetenschappers als de Braziliaanse Nobelprijswinnaar Carlos Nobre en uit Duitsland Hans Joachim Schellnhuber, Director Emeritus van het Potsdam Institute for Climate Impact Research. De gesprekken gingen ondermeer over sociale rechtvaardigheid, de situatie van de inheemse volken, en de klimaatcrisis als gevolg van ontbossing. De synode die begon op 6 oktober en afsloot op 27 oktober had als thema: ‘Amazônia: nieuwe wegen voor de Kerk en voor een integrale ecologie’.

Als opmaat naar de synode in Rome waren er in het hele Amazonegebied bijeenkomsten om gemeenschappen te betrekken bij de voorbereidingen. Daarbij vervulde REPAM, het transnationale netwerk van de Rooms-Katholieke Kerk in Amazônia, een sleutelrol.

REPAM, opgericht in 2014, staat voor Rede Eclesial Pan Amazônica (Pan Amazone Kerkelijk Netwerk). Uitgangspunt voor de activiteiten van REPAM was en is de milieu-encycliek Laudato Si’, Wees Geprezen, uit 2015 van paus Franciscus. Over deze encycliek zei de Braziliaanse bevrijdingstheoloog Leonardo Boff: “Laudato Si’ van paus Franciscus mag niet gereduceerd worden tot een groene ecologie. Hij verdedigt een integrale ecologie, die het milieu, het sociale, het politieke, het culturele, het alledaagse en het spirituele omvat.”

Terwijl de deelnemers aan de Amazonesynode in het Vaticaan drie weken lang naar elkaar luisterden en in gesprek gingen, waren er in de Karmelietenkerk van Santa Maria in Traspontina bij het Vaticaan dagelijks herdenkingsbijeenkomsten voor de martelaren van de Amazone. Aandacht voor al die mensen die om hun overtuigingen en strijd voor mensenrechten, sociale rechtvaardigheid en het milieu zijn vermoord, zoals zuster Adelaide Molinari, mensenrechtenactivist Ernesto Pill Parra, rubbertapper en vakbondsleider Chico Mendes, milieu-activist José Claudio Silva en zijn vrouw María do Espírito Santo Silva, en vele anderen.

Amazonesynode: Karmelietenkerk van Santa Maria in Traspontina

Een vaak gehoord woord tijdens de voorbereidingen van de Amazonesynode in de lokale gemeenschappen was transformatie, ook wel verandering. Het woord kwam ook terug bij de presentatie van het slotdocument van de synode, als bekering. Bekering is verandering – zonder bekeringen zijn er niet echt nieuwe paden. Een tweede woord was: respect, intercultureel respect. Respect voor hoe de ander is in de wereld. “Wij zijn niet de norm”, aldus paus Franciscus. De ander is anders en verdient respect. En: “Traditie is niet een item in een museum. Traditie is de bron voor de toekomst.”

“Wij kwamen naar Rome met onze kleuren, onze dromen”, zeiden de inheemse deelnemers aan de synode. “Een schreeuw om leven vanuit de Amazone”, noemde een kardinaal het.

Paus Franciscus deelt de dromen van de Amazonebewoners. “Het geliefde Amazonegebied staat voor de wereld in al zijn pracht, zijn drama en zijn mysterie.” Zo begint hij de Post-Synodale Apostolische Exhortatie ‘Querida Amazônia’, zijn reflectie op het slotdocument van de Amazonesynode. Zoals Jozef in het oud-testamentische verhaal legt paus Franciscus de toekomst van de Kerk in de Amazone uit in dromen. Zo is er de sociale droom waarin de Kerk naast de armen en onderdrukten staat en het Amazonegebied een plaats van dialoog wordt. In de culturele droom draagt men zorg voor de vele facetten van de Amazone en is er een voorkeur voor interculturele ontmoetingen. De ecologische droom combineert de zorgen voor het milieu en voor mensen en zet in op duurzame ontwikkeling. De laatste droom is kerkelijk en gaat over de wens om te komen tot een Kerk met een Amazone-gezicht. Over dat onderwerp valt veel te zeggen. Ik citeer hier João Gutemberg, ook wel gekend als broeder Marista, die voor het Pan-Amazone Kerkelijk Netwerk REPAM betrokken was bij de voorbereidingen van de Amazonesynode: “Met de Amazone omgaan als Querida, Geliefde, is goed voor je kennis, zorg en toewijding. De titel is suggestief, waardeert het belang van dit gebied en zijn mensen. Wie van iets houdt, zorgt ervoor!”

“Traditie is niet een item in een museum. Traditie is de bron voor de toekomst.” (Paus Franciscus)

Na Rome waren wij in Assisi. Daar, aan de voet van de Sint Franciscusbasiliek, troffen wij een klein Amazonemuseum. Het was een ‘thuiskomen’. Niet alleen gaf het museum onderdak aan een prachtige expositie over de Ticuna, een inheems Amazonevolk dat wij diverse keren bezochten, maar ook was er een inspirerende uitleg op video over de geschiedenis van de Kerk in het gebied. Ja, zo zegt de Kapucijn Fra Bernardino uit Manaus, haar vertegenwoordigers kwamen als “conquistadores” en zijn medeverantwoordelijk voor de pijn en het verdriet van de inheemse volken als gevolg van de bloedige veroveringen. Inmiddels hebben de religieuze mannen en vrouwen geleerd met de inheemse bevolking (povos ameríndios) samen te leven, hen te helpen waar nodig, en zijn zij broeders geworden in de strijd voor een menswaardige toekomst: da “conquistadores” a fratelli – van “conquistadores” naar broeders.

Er is (relatief) veel geschreven over de Pan-Amazone Synode, maar in al die artikelen ging het nauwelijks of niet over de Amazonebewoners zelf, de inheemse volken en al die miljoenen anderen die wonen en werken in de steden en langs de rivieren.

Waar het in veel artikelen en op internet wel over ging: het celibaat, de mogelijke aanstelling van getrouwde priesters en de wijding van vrouwen, en over pachamama, de houtsculptuur van een zwangere inheemse vrouw, die bij diverse vieringen in het Amazone panorama aanwezig was. De afkeer van het beeldje bij katholieke ultra-conservatieven vond zijn weg op internet in een riool van haat, tegen de paus, tegen de synode, tegen inheemse volken.

Ook Nederlandse conservatieven lieten zich niet onbetuigd. Zo hielden hulpbisschop Mutsaerts van Den Bosch en zijn secondant de gepensioneerde pastoor Mennen in blogposten ranzige scheldkanonnades tegen alles waar de synode voor stond en staat: het klimaat en de kerk van de armen en daarbij de mogelijkheden voor de inheemse bevolking en hun culturen.

De pandemie

Ineens, als een blok beton op een snelweg, was daar Covid-19. De pandemie raasde als een verwoestende storm door het Amazonegebied. Beelden van massagraven gingen de wereld over. Op de begraafplaatsen werden met shovels greppels gegraven om de vele kisten met overledenen te plaatsen. Mensen moesten afscheid nemen van geliefden, verloren hun werk en inkomen en werden op zichzelf teruggeworpen. Fysieke ontmoetingen werden evenals elders in de wereld tot een minimum beperkt.

Manaus was een van de epicentra van Covid-19 in Brazilië, met in de straten koelcontainers om lichamen op te slaan, collectieve begrafenissen en een nijpend gebrek aan zuurstof.

Het virus raakte de stad hard. Er speelde zich een enorme ramp af. Met mijn vrienden communiceerde ik digitaal. Hun berichten spraken over in elkaar stortende gezondheidssystemen, volkerenmoord op inheemse stammen, toenemende ontbossing van de Amazone en boven op die puinhoop een leipe president en zijn bende. Manaus was in chaos.

De schaduw van een persoon die de begrafenis van een slachtoffer van Covid-19 bijwoonde, wordt op een collectief graf geprojecteerd, terwijl een begrafenisondernemer het graf sluit onder een harde zon op de begraafplaats Nossa Senhora Aparecida, in de westelijke zone van Manaus, op 5 Juni 2020.

“Alles klapt in elkaar. Mensen sterven, verbreken het isolement, ziekenhuizen hebben geen bedden meer, lijken worden in koelcontainers opgeslagen en de gemeentelijke overheid legt steeds nieuwe begraafplaatsen aan…” Zo verwoordde vriend en fotograaf Raphael Alves in april 2020 de situatie. Raphael Alves fotografeerde de Covid-19 pandemie en de gevolgen ervan op het leven in zijn geboortestad Manaus vanaf de dag van de eerste geregistreerde besmetting in de Amazonestad: 13 maart 2020. Hij was erbij toen de situatie in het João Lúcio Hospital in Manaus uit de hand liep. Over dit ziekenhuis werd internationaal bericht (en door de lokale overheid bevestigd) dat er bedden met overleden patiënten stonden naast bedden met besmette patiënten die voor hun leven vochten.

De fotograaf publiceerde in een beperkte oplage het boekje ‘Insulae’ over de Covid-19 pandemie in Manaus en de Braziliaanse federale staat Amazonas. Hij schreef in het voorwoord:

“De insulae – van het Latijn dat leidde tot het woord ‘isolamento’ in het Portugees – waren de vormen van huisvesting voor de meest achtergestelde mensen in het oude Rome. Deze gebouwen – waarvan de constructie erg kwetsbaar was, waardoor ze gemakkelijk konden instorten – herbergden duizenden onder onhygiënische en risicovolle omstandigheden. Zonder sanitair, boven op elkaar gepakt en geïsoleerd, hadden de mensen in de insulae geen enkele ontsnappingsmogelijkheid.

De problemen in de Amazone zorgen al lang voor situaties op het randje van instorten. Maar het was een nieuwe noodsituatie – de Covid-19 pandemie – die de sociaaleconomische ongelijkheden en een algemeen gebrek aan beleid als een van de in het oog springende sociale nalatigheden in het gebied, en daarmee de kwetsbare structuur van de grootste staat in de federatie, extra benadrukte. De afstanden en transportmoeilijkheden, de afwezigheid van normale en zeer complexe gezondheidsdiensten in de binnenlanden, het gebrek aan water en een minimaal gekwalificeerd sanitair systeem – een situatie die nog altijd voortduurt tijdens een uitbraak waarvan de meest basale vorm van preventie de handeling is van handen wassen – weerspiegelen zich direct in een ongekende gezondheidscrisis.

Families worden uiteen gerukt, inheemse volkeren en hun culturen voortdurend bedreigd, mensen sterven in hun huizen zonder de minste kans op hulp, er zijn collectieve begrafenissen in massagraven, slachtoffers van de ziekte liggen opgestapeld in koelcontainers naast de ziekenhuizen. Deze beelden (in ‘Insulae’ – CCE) representeren, en laten tegelijkertijd slechts een deel zien van, een nog complexere werkelijkheid.

Er is op geen enkele manier een uitweg geweest voor decennia van misplaatste prioriteiten. De rekening kwam binnen, en net als de insulae, ervoer de Amazone een instorting. De pandemie en verwaarlozing eisten een enorme tol: levens. Duizenden van hen liggen nu begraven in het geïsoleerde Amazonegebied.”

Fotograaf Alberto César Araújo noemde de situatie destijds “de hel”. En een vriendin in Manaus, die zelf besmet raakte en tijdens de pandemie afscheid moest nemen van haar moeder, schreef:

“Per dag waren er meer dan tweehonderd doden als gevolg van complicaties door gebrek aan zorg in overvolle ziekenhuizen. VEEL ARTSEN namen video’s op waarin ze aankondigden te moeten gaan kiezen wie er zou leven en wie zou sterven, in overvolle zalen zonder voldoende apparaten. Er zijn gevallen bekend waarbij ouderen in lijkzakken werden gestopt, zelfs als ze nog ademden. Koelcontainers werden buiten naast de ingangen van ziekenhuizen geplaatst en hielden niet op doden van alle leeftijden te ontvangen. Mensen kregen de lijken van anderen om te begraven alsof het hun familieleden waren. Overledenen werden in de buitenwijken van de stad naast het ziekenhuis gelegd, waar geen koelruimten waren, en werden daar blootgesteld aan de zon. Ernstig zieke patiënten die niet zelfstandig konden ademen en die op zuurstof waren aangewezen voor hun behandeling, kregen morfine om de pijn te verlichten en stierven langzaam. Hier gebeurden scenes uit oorlogsziekenhuizen, zoals die alleen in films te zien zijn.”

De situatie in Manaus is inmiddels gestabiliseerd, de vaccinatiegraad een van de hogere in Brazilië.

Eind augustus 2022 werd de Franciscaner minderbroeder en aartsbisschop van Manaus Dom Leonardo Ulrich Steiner (71) in Rome tot kardinaal gecreëerd. Hij is de eerste kardinaal die woont en werkt in het Amazonegebied.

De kapel van Santa Casa da Misericordia ligt er verlaten bij. Het complex Santa Casa da Misericordia werd 21 november 2019 geveild en gekocht door het bedrijf Instituto Metropolitano de Ensino (Ceuni-Fametro). Het pand valt onder de bescherming van het IPHAN (Instituto do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional – Nationaal Instituut voor Historisch en Artistiek Erfgoed) en de gemeente Manaus, zodat de gevels en de architectonische structuur, met relevante historische inhoud, bewaard zullen worden. Frei Carlo Maria is terug naar Italië.

Santa Casa da Misericordia (2022)

Nawoord:
Manaus telt op een bevolking van ruim twee miljoen tweehonderdduizend inwoners bijna tienduizend geregistreerde sterfgevallen als gevolg van een besmetting met Covid-19. Het aantal sterfgevallen in verhouding tot de vastgestelde besmettingen bedraagt in Manaus 3,18 procent. Voor heel Brazilië is dit 1,75 procent.

Dit is deel een van een serie van drie. Lees ook deel twee en drie.

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.

Vond je het verhaal interessant, boeiend, de moeite waard om te lezen? Zo ja, mogen wij je dan om een kleine gunst vragen?

Wij hebben je hulp nodig…

Banzeiro is de rockende golfslag van een boot op de Amazonerivier. Banzeiro is een onafhankelijk nieuwskanaal dat zich toelegt op verhalen over de Amazone, een belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.

De missie van Banzeiro is: zoveel mogelijk mensen informeren over wat er in de Amazone op het gebied van diversiteit, duurzaamheid en wetenschap allemaal gaande is. Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Maar het runnen van een gratis site is niet goedkoop. En daarom doen we een beroep op jou, onze trouwe bezoeker. Help ons Banzeiro in de lucht houden.

Elke bijdrage, groot of klein, die we ontvangen van lezers zoals jij, gaat direct naar de financiering van de journalistiek van Banzeiro.

Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Dank je.



Doneer € -