Why think when you can watch TV?
Een serie overdenkingen gebaseerd op “Os Estatutos Do Homem”
van de Braziliaanse dichter en verdediger van de AmazoneThiago de Mello (1926-2022)
Os Estatutos Do Homem
(Ato Institucional Permanente)
A Carlos Heitor Cony
Artigo I.
Fica decretado que agora vale a verdade.
que agora vale a vida,
e que de mãos dadas,
trabalharemos todos pela vida verdadeira.
The Statutes of Man
(A Permanent Act of Law)
Article I.
It is hereby decreed
that now what counts is truth,
that now what counts is life
and that, hands joined,
we will all work for what life really is.
Inleiding
In onze maatschappij wordt vrijheid vaak gezien als een vanzelfsprekendheid, waar niet al te veel over nagedacht hoeft te worden. Maar is dat wel zo? Gezien de vaak heftige maatschappelijke discussies in zowel de politiek als de media, en ook in het kader van de actuele en snelle geopolitieke veranderingen, is vrijheid niet meer zo vanzelfsprekend, althans niet in de vorm zoals we die kenden.
De manier waarop mensen vrijheid ervaren, is aan verandering onderhevig. Na een periode van grote individualiteit, vooral in het Westen, wordt vrijheid steeds vaker bepaald door de groep of gemeenschap waartoe een persoon behoort. Verschillen in wereldbeeld en culturele achtergronden zijn vaak doorslaggevende factoren in de manier waarop vrijheid wordt beleefd en kunnen leiden tot conflicten, vooral wanneer de vrijheidsbeleving van verschillende groepen met elkaar in strijd is.
Vrijheid en vrijheidsbeleving zijn de sleutelwoorden in een reeks overdenkingen die ik het komende jaar publiceer. Deze serie richt zich op het mozaïek van de samenleving, waarin uiteenlopende ideeën en opvattingen naast elkaar bestaan en toch een geheel vormen. Dit is essentieel om te zorgen dat de wereld waarin we leven een toekomst heeft.
Het uitgangspunt is het gedicht “Os Estatutos Do Homem” van de Braziliaanse dichter Thiago de Mello, een lofzang op vrijheid, waarin vrijheid niet als vanzelfsprekend gegeven wordt gezien, maar als een uitdaging.
Wat vooraf ging…
Toen in april 1964 de Braziliaanse junta per decreet honderden mensen voor een periode van tien jaar uitsloot van elke politieke activiteit, diende de Braziliaanse dichter en diplomaat (en vriend van onder anderen de Nederlandse filmmaker Joris Ivens) Thiago de Mello publiekelijk verzet aan. Hij schreef een parodie op de dictatoriale verordening en noemde deze “Os Estatutos Do Homem”, veertien artikelen en twee paragrafen waarin De Mello op dichterlijke (en soms spottende) wijze de draak steekt met de Latijns-Amerikaanse dictaturen van die tijd.
Zestig jaar later is “Os Estatutos Do Homem” een van de meest vertaalde gedichten ter wereld.
In 1970 publiceerde Geo Pflaum Publisher in de Verenigde Staten een selectie van zijn gedichten onder de titel “What Counts Is Life”. Het werk van de Mello is naar het Spaans vertaald door zijn vriend Pablo Neruda en door Mario Benedetti. De Engelse vertalingen van de teksten van Thiago de Mello zijn afkomstig uit “Statutes of Man: Selected Poems of Thiago de Mello 1951-1992” (Spenser Books) en “Os Estatutos do Homem” (Livraria Valer, Manaus).
“Os Estatutos Do Homem” is niet alleen een parodie, maar kan ook gelezen worden als een manifest waarin de schrijver stellingen presenteert over hoe mensen in harmonie met elkaar kunnen samenleven. Wie geconfronteerd wordt met “Os Estatutos Do Homem”, zal overeenkomsten opmerken met de “Tien Geboden” uit het “Oude Testament” en met de “Universele Verklaring van de Rechten van de Mens”. Net als deze ‘contracten’ – respectievelijk tussen God en de mens en tussen mensen onderling – gaat “Os Estatutos Do Homem” over leven, leven in vrede, leven in vrijheid. Maar daar blijft het niet bij. “Os Estatutos Do Homem” nodigt mensen uit om hun vrijheid niet als vanzelfsprekend te beschouwen. Zoals het laatste artikel (Engelse vertaling door Robert Márquez & Trudy Pax) stelt:
The use of the word freedom is hereby prohibited,
and will be struck from every dictionary
and from the deceptive mires of the mouth.
Henceforth
freedom will be something living and transparent
like a fire or a river,
like a grain of wheat,
and its home will always be
within the heart of man.
Vrijheid is een Uitdaging
De titel “Os Estatutos do Homem (Ato Institucional Permanente)” is een woordspeling op de “Atos Institucionais” (institutionele wetten) die tussen 1964 en 1968 door de toenmalige, repressieve Braziliaanse militaire dictatuur werden uitgevaardigd.
Het raamwerk van het gedicht vertoont overeenkomsten met juridische documenten, met artikelen en paragrafen. Echter, in plaats van beperkingen op te leggen, “verordent” het positieve waarden en mensenrechten.
Zo verklaart Artikel I dat waarheid en leven waarde hebben, en dus verdedigd moeten worden.
Thiago de Mello droeg zijn gedicht op aan de bekende Braziliaanse journalist en schrijver Carlos Heitor Cony (1926-2018), en verwijst hiermee naar diens belangrijke bijdrage aan het verzet tegen het militaire regime.
“Ato Institucional Permanente” richtte zich tegen de institutionele akten die het autoritaire regime van de militaire regering legitimeerden en handhaafden. Deze akten zorgden voor censuur, schorsing van politieke rechten en andere onderdrukkende maatregelen, praktijken die momenteel ook weer op grote schaal worden toegepast door autoritaire regeringen en dictaturen wereldwijd.
“Een volk dat voor tirannen zwicht, zal meer dan lijf en goed verliezen; dan dooft het licht”, is een bekende en vaak geciteerde regel uit een gedicht van Hendrik Mattheus van Randwijk (1906-1966), dichter, prozaschrijver, verzetsheld en journalist.
De waarheid van deze regel zien we overal om ons heen opduiken, in een wereld waarin zelfs presidenten, premiers en generaals zich gedwongen voelen de kont te kussen van de oranje opperbaviaan in The House of Cards.
Een soortgelijke poëtische boodschap als in “Os Estatutos do Homem” is te vinden in het nummer “Zing, vecht, huil, bid, lach, werk en bewonder” uit 1971 van zanger Ramses Shaffy.
Dit lied spreekt tot hen die eenzaam, gefrustreerd of ongelukkig zijn. Het adviseert hen om in het leven te zingen, vechten, huilen, bidden, lachen, werken en bewonderen. Maar “niet zonder ons” – als we verenigd zijn, zullen ze niet meer alleen staan.
De titel zou volgens sommigen geïnspireerd zijn door een song van de Amerikaanse folkzangeres Joan Baez, namelijk de frase “Fight and pray (sing, sing, come on and sing)” in haar “Oh Happy Day”. Anderen wijzen echter naar de Bijbel, en dan specifiek het boek “Prediker”. Volgens “Prediker” heeft alles zijn tijd. Er is een tijd om te werken, te huilen, te vechten, te lachen, te rouwen en te dansen.
Routekaart
“Mens, durf te leven”, zegt een oud liedje. Vrijheid is niet voor bange mensen. De veertien artikelen van “Os Estatutos Do Homem” zijn geschreven als een manifest tegen tirannie en vormen een routekaart naar een wereld waarin mensen in harmonie en respectvol met elkaar samenleven en hiervan kunnen genieten. In die zin kan “Os Estatutos Do Homem” worden gebruikt als een ijkpunt om het vrijheidsgehalte, of beter gezegd de vrijheidsbeleving, in de samenleving te meten.
In deze tijd, waarin de geopolitieke verhoudingen in de wereld snel veranderen, is het thema van “Os Estatutos Do Homem” bijzonder actueel. Vrijheid is meer dan ooit een uitdaging, een van de grootste van onze tijd.
En voor de oranje baviaan:
Voor degene met z’n mateloze trots
In z’n risicoloze hoge toren
Op z’n risicoloze hoge rots
Moet nu weten, zo zijn we niet geboren
(Ramses Shaffy)
Banzeiro is de rockende golfslag van een boot of kano op de Amazone. Banzeiro is een website die aandacht vraagt voor de Amazone als belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.
De redactie van Banzeiro is volledig onafhankelijk en vrij van commerciële belangen. Het team wordt niet beïnvloed door derde partijen en laat zich niet leiden door externe meningen. Hierdoor kunnen zij een stem geven aan diegenen die niet gehoord worden, met name de bewoners van de Amazone. Feitelijke informatie staat centraal bij Banzeiro. In een tijd waarin het steeds lastiger wordt om waarheid van onwaarheid te onderscheiden, blijft Banzeiro zijn lezers voorzien van het echte verhaal.
Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Hier: