Pantanal, het groene waterland in het hart van Zuid-Amerika, wordt bedreigd

De Pantanal, in het hart van Zuid-Amerika, op de grens van Brazilië, Bolivia en Paraguay, is een prachtig waterland met bossen, grasland, lagunes en moerassen. Het is, met een oppervlakte van meer dan 140.000 km2, het grootste zoetwater wetland in de wereld. Dit geweldige, groene watergebied wordt bedreigd door landbouwexpansie en stuwdammen.

De Pantanal is minder bekend dan de Amazone, maar is van natuurlijk belang voor een gebied dat reikt tot aan de Chaco in Paraguay en Argentinië. Jaarlijkse overstromingen houden er een uniek ecosysteem met een rijke biodiversiteit in stand. Het is een kwetsbaar systeem, dat gemakkelijk wordt verstoord.

De Pantanal functioneert als een spons. Al het water wordt in het noorden ingenomen en aan de andere kant, in het zuiden, langzaam afgegeven. De watertoevoer van het gebied is afhankelijk van de planalto, het hoogland in de Braziliaanse deelstaat Mato Grosso en de Cerrado in het midden en noorden van het land. Wat daar gebeurt, zoals het gebruik van pesticiden in de sojateelt, heeft grote invloed op de Pantanal. Het unieke waterland wordt zodoende langzaam vergiftigd door de sojaproductie in het noorden. Maar er is meer. Door de aanleg van dammen drogen rivieren op. Bij kanalisatie loopt het water juist sneller door. Het gebied kent een natuurlijk soort dammen, zoals de Serra do Amolar bergkam, die het water stoppen en langzaam doorvoeren. Als dat proces wordt verstoord, kunnen er overstromingen komen tot in Buenos Aires in Argentinië, zegt Tamara Mohr, teamleider strategische samenwerking bij Both ENDS, een ngo die sinds 1994 in de Pantanal actief is en de lokale stem wil laten horen.

Een samenwerkingsverband tussen de ngo’s Both ENDS, IUCN NL en Wetlands International onder de noemer The Ecosystem Alliance leverde recentelijk een verontrustend rapport op: “The whole Pantanal, not just the half. Soy, waterway and other threats to the integrity of the Pantanal”. Hierin wordt naast kanalisatie van de rivieren de expansie van sojaproductie genoemd als een van de factoren die het ecosysteem van de Pantanal bedreigen. En ze hebben alles met elkaar te maken. Tamara Mohr: “De Pantanal is niet echt geschikt voor soja. Maar heel langzaam rukt het wel op. Zaden worden aangepast. Net als in de Chaco. Daar zijn instituten actief die de zaden zo modificeren dat ze wel in de Chaco gebruikt kunnen worden.’

“Er kunnen overstromingen komen van de Pantanal tot in Buenos Aires in Argentinië”

Maar toch, waarom soja? Tamara Mohr: “Men wil de hidrovia (waterweg) Paraguay-Paraná van Cáceres naar Corumbá en verder stroomafwaarts nieuw leven inblazen. Die heet nu de ecovia en wordt bijvoorbeeld door de Vereniging van sojaproducenten van de Braziliaanse staat Mato Grosso, Aprosoja, gepromoot met beloften dat er een haven komt in Cáseres en een haven in Murtinho en dat dat goed is voor het transport. Het grote agendapunt van de nieuwe minster van landbouw, Katia Abreu, is de combinatie van transport en infrastructuur voor de expansie van exportproductie. De hidrovia maakt onderdeel uit van haar plannen. Dus het wordt erg gestimuleerd om daar soja te gaan verbouwen, die via de havens makkelijk kan worden getransporteerd.”

The Ecosystem Alliance zou het liefst zien dat er in de Pantanal, net als in het Amazonegebied, waar sinds 2006 een overeenkomst van de federale overheid, de particuliere sector en verschillende milieuorganisaties van kracht is, een sojamoratorium wordt ingesteld. Dat houdt kort gezegd in dat er geen soja mag worden verbouwd totdat er een goed controleerbare landgebruiksplanning is vastgesteld. Maar uitbreiding van het sojamoratorium in de Amazone naar de Cerrado zou al veel helpen en kan zeker een positieve impact hebben op de Pantanal, zegt Tamara Mohr.

Naast soja en kanalisatie bedreigt ook de aanleg van 150 dammen om elektriciteit op te wekken het ecosysteem in de Pantanal. Volgens Tamara Mohr betreft het hier investeringsprojecten en leveren de bouwwerken, als ze klaar zijn, slechts twee procent van de totale Braziliaanse energie op, maar beïnvloeden ze wel de visstand. Mohr: “Het hele gebied leeft van de fragiele waterhuishouding. Als de rivier door een dam opdroogt, worden de viskraamkamers verstoord en heeft de lokale bevolking minder vis.”

“Aan de wetten die de Pantanal bescherming moeten bieden wordt nu geknaagd”

Samen met de lokale bevolking probeert The Ecosystem Alliance manieren te vinden om het tij te keren. Sander van Andel van IUCN NL: “Wij proberen aan de hand van de huidige wetten de acties van de diverse industrieën te toetsen. Er is wetgeving die restricties oplegt. De Pantanal is een internationaal erkend wetland gebied. Dat heeft Brazilië zelf bevestigd. Het heeft dus een status. Maar aan de wetten die de Pantanal bescherming moeten bieden wordt nu geknaagd. Wij proberen daar met lokale groepen tegenwicht aan te bieden. Het is echt geweldig hoeveel kennis en expertise er is bij lokale organisaties over economische ontwikkelingen, ecologie, geschiedenis. Dat helpt enorm.”

Tamara Mohr vindt dat er ook gekeken moet worden naar de economische waarde van het in stand houden van een ecosysteem als de Pantanal. Het gebied trekt veel toeristen. En er is de visvangst. Mohr: “Vis is voor de mensen die er wonen de voornaamste eiwitbron, belangrijk voor hun gezondheid. Valt de visvangst weg, dan moet er voedsel worden gekocht en daarvoor is geld nodig. Er moet dus onderzocht worden wat mensen nu verdienen met visserij en toerisme. En wat er verloren gaat als dat verdwijnt. De waterhuishouding daar beïnvloedt enorme gebieden. Een derde deel van die dammen is er al. Die willen we helemaal niet afbreken. We willen alleen een meer natuurlijke flux bewerkstelligen.”

Sander van Andel: “Wij zijn er voorstander van dat het natuurlijke systeem zoveel mogelijk in stand blijft, omdat het volgens ons economisch op langere termijn meer waarde heeft, ook ecologisch en cultureel.”

“Het is geweldig hoeveel kennis en expertise er is bij lokale organisaties over economische ontwikkelingen, ecologie, geschiedenis”

Tamara Mohr: “Wij zijn niet tegen economische ontwikkeling, maar die moet wel ten goede komen aan de lokale bevolking. Wij willen juist een dialoog met de sojasector aangaan. In de Amazone zijn de sojasector en ngo’s het er tenminste over eens dat het zonder goed bestuur niet mogelijk is om op verantwoorde wijze een expansie in te zetten. Dat kan ook in de Pantanal. Wij zijn in Nederland in gesprek met overheid en bedrijven over verantwoorde soja. Nederland is een van de belangrijkste soja-importeurs en we moeten voorkomen dat wij uit gebieden als de Pantanal soja inkopen. Aprosoja probeert hun eigen duurzaamheidssysteem, Soja plus, te verkopen als verantwoord. Zij promoten dat in Europa en willen dat bedrijven dat als duurzaam omarmen. Maar kijk je naar de criteria, dan hebben die meer te maken met economische dan met ecologische duurzaamheid. Wij gaan dat systeem niet in de Pantanal promoten. Daarvoor is het gebied te kwetsbaar.”

Sander van Andel: “Wat wij willen is een dialoog met de sojasector en samen kijken: Wat willen we nou? Welke impact hebben bepaalde ontwikkelingen en realiseren jullie je dat? In de Amazone is dat wel gelukt. Gezamenlijk, en vooral samen met de lokale mensen, een idee hebben hoe je tot een balans kunt komen waar iedereen mee kan leven. Anders krijg je alleen maar conflicten. Het probleem is dat je niet aan de regels houden meer rendement oplevert. Het probleem is ook dat de Pantanal in tegenstelling tot de Amazone bij investeerders veel minder bekend staat als een gebied met een grote ecologische waarde.”