“Het Amazoneregenwoud stabiliseert zichzelf, met name in droge periodes”, citeerde ik eerder de schrijvers van ‘Forest-rainfall cascades buffer against drought across the Amazon’, een publicatie in Nature Climate Change op basis van een studie van de Wageningen Universiteit en de Universiteit Utrecht in samenwerking met de Universiteit van Göttingen in Duitsland en de Open Universiteit.
Dat klinkt goed: het Amazoneregenwoud als zelfregulerende factor als het mis dreigt te gaan. Maar het bos staat onder druk, van de houtindustrie, de landbouw en de gevolgen van klimaatverandering. Indien het bos of belangrijke delen daarvan verdwijnen, is er geen zelfregulering meer en kan het scenario er wel eens heel anders uit gaan zien.
Een voorbeeld: “Een groot deel van de Amazone krijgt in de komende eeuw te maken met een dodelijke spiraal van ontbossing en droogte.” Zo stond te lezen in de studie ‘Self-amplified Amazon forest loss due to vegetation-atmosphere feedbacks’ die in 2017 werd gepubliceerd. Verwachte afnames van regenval zouden weliswaar niet meteen leiden tot een volledige Amazone-terugval, maar grote delen van het uitgestrekte gebied zijn zeker in gevaar, aldus een van de onderzoekers een jaar geleden in de Britse krant The Independent.
De Nederlandse wetenschapper Arie Staal was een van de medewerkers aan bovengenoemde studie. In het interview dat ik met hem had noemt hij met name het zuidelijk deel van het Braziliaanse Amazonegebied. “We vinden dat juist het gedeelte van de Amazone waar het meest wordt ontbost – het zuidelijke gedeelte – essentieel is voor het in stand houden van de regenval in de gevoeligste bossen in de regio.” Hetzelfde geldt, zo wijst onderzoek van hem en zijn collega’s uit, voor de noordoostelijke Amazonestaat Pará. Laat dit nou net de gebieden zijn waar de Braziliaanse overheid, daarbij gesteund door het Nederlandse bedrijfsleven, een ‘soja transport corridor’ wil aanleggen. Deze Corredor Norte gaat (mocht hij er komen) dwars door het Amazoneregenwoud, met naast asfaltwegen en gekanaliseerde rivieren onder andere een spoorlijn, de Ferrogrão (Graanrail). Van de sojaplantages in Mid-West Brazilië tot aan de haven van Miritituba aan de Tapajós rivier in Pará, een afstand van 1142 kilometer, zal deze laatste volgens de tekeningen inheemse gebieden en natuurparken doorkruisen, en daar en elders de rechten van mens en natuur verkrachten en ontbossing verder aanjagen.
Eind 2017 was Arie Staal in het plaatsje Barcelos aan de Negrorivier halverwege Manaus en de garnizoensplaats São Gabriel da Cachoeira. Hij was daar met een collega-wetenschapper, de Braziliaan Bernardo Flores. Die deed er onderzoek naar de gevoeligheid van de overstromingsvlakten van de Amazone, in dit geval de Negrorivier, na verbranding. Hoe brandbaar zijn die en hoe goed herstellen ze na een brand? Bernardo Flores onderzocht en vond dat twee keer branden van hetzelfde bos in de overstromingsvlakten leidt tot gebrek aan herstel. Bij één keer lijkt het nog goed te gaan met de bossen in de Amazone, maar als er binnen een aantal jaren twee keer een brand overheen gaat, lijken ze daar niet op aangepast. Dit in tegenstelling tot de savanne-achtige gebieden in de Amazone, daar hebben de bomen zich wel aangepast aan vuur.
Zwart water
Ik ken de Negrorivier, heb hem helemaal tot aan de grens met Colombia bereisd. Het gebied lijkt redelijk ongeschonden, zeker stroomopwaarts voorbij São Gabriel da Cachoeira waar de woongebieden van de inheemse volken Tukano, Dessana en Makú of Hupdeh zijn. Dat deel, van de Negrorivier tot aan de Tiquiérivier en de grensplaats Pari-Cachoeira, Alto Rio Negro (Boven-Negrorivier) geheten, is door de lichtzure graad van het ‘zwarte’ rivierwater relatief arm aan voedingstoffen; de vissen zijn er klein, de weidegronden schraal.
Heel anders is de situatie in Barcelos. Het grondgebied van Barcelos, voorheen Mariuá, beslaat 122.476 vierkante kilometer, waardoor het de op een na grootste gemeente in Brazilië is (achter Altamira, Pará), in oppervlakte vergelijkbaar met de staat New York in de Verenigde Staten (bron wikipedia). In tegenstelling tot de Boven-Negrorivier is het zwart-watergebied bij Barcelos met zijn uitgestrekte vloedbossen rijk aan vis. Barcelos is internationaal bekend door de handel in tropische aquariumvissen, met als meest bekende de Cardinal Tetra. In het gebied komen ook grotere vissoorten voor als de Tucaneré baars en de meervalsoorten Pirarara, Pintado en de door zijn vraatzucht beruchte Paraiba. De laatste is vooral ook door zijn grootte (tot 3,6 meter) geliefd bij de thrill-seekers onder de sportvissers.
Zijn eerste studierichting was biologie. Toen Bernardo Flores na zijn bachelor voor zijn master verder wilde met ecologie en daarvoor bij INPA aan de slag ging, ontdekte hij hoezeer de overstromingsvlakten in het gebied door de de verandering van het klimaat onder druk stonden.
Zo was er sprake van grote droogtes en extreme regenperiodes. Ook werd het soms niet droog genoeg. De flood pulse, de jaarlijkse overstromingspuls die het ecosysteem in evenwicht houdt, was verstoord. In een ecosysteem dat voor zijn eigenschappen afhankelijk is van de overstromingspuls van de rivier heeft elke verandering invloed op de vegetatie. En op de hele levenscyclus daar.
En toen ontdekte Bernardo Flores, in de documenten die hij bestudeerde, dat die plekken ook branden, dat het bos in de overstromingsvlakten zeer ontvlambaar is en het vuur tot in de verre omtrek lijkt te verspreiden. Toen Flores vervolgens onderzocht wat het bos op deze specifieke plekken, de overstromingsvlakten, zo brandbaar maakte, vond hij een accumulatie van organisch materiaal als gevolg van de overstromingen. Dat materiaal wordt opgeslagen en vastgehouden in wortelmatten. En die kunnen, wanneer het droog is, zoals bijvoorbeeld in de El Niño-jaren, heel erg branden. Satellietmetingen maar ook veldonderzoek wijzen uit dat door deze branden grote aantallen bomen worden vernietigd.
Encontro das Águas
De Ontmoeting van de Wateren (Portugees: Encontro das Águas) is de samenvloeiing tussen de donkere (zwart water) Negrorivier (Rio Negro) en de bleke modderkleurige (wit water) Amazonerivier of Rio Solimões. Gedurende 6 km lopen de wateren van de twee rivieren zij aan zij zonder te mengen. Dit fenomeen is te wijten aan de verschillen in temperatuur, snelheid en waterdichtheid van de twee rivieren. De Rio Negro stroomt bij bijna 2 km/h bij een temperatuur van 28 °C, terwijl de Rio Solimões tussen 4 en 6 km/h stroomt bij een temperatuur van 22 °C.
Voordat hij zijn aandacht op Barcelos richtte, deed Bernardo Flores onderzoek ten zuiden van Manaus, in het stroomgebied van de Solimõesrivier, zoals het Braziliaanse deel van de Amazonerivier daar wordt genoemd. Bernardo Flores legt uit: “Mijn onderzoek was in een gebied gelegen tussen de Madeirarivier en de Solimõesrivier, twee erg grote, witte, modderige rivieren. Veel mensen weten niet dat er naast die enorm grote rivieren die modder van de Andes aanvoeren, slechts een paar honderd meter meer landinwaarts, zwart-water meren en stromen zijn. Die worden gevoed door regenwater. En in de Amazone produceren bodem en bos zwart water.”
Toen hij leerde dat er in Barcelos enorme overstromingsvlakten waren die in brand stonden, besloot Bernardo Flores zijn masteronderzoek te verplaatsen. Bernardo: “De gebieden die daar brandden waren zoveel groter dan in het gebied van de Rio Madeira. Er zijn daar ontzettend veel branden. Het is ook een weerkerend onderwerp in de gesprekken met bewoners. Voor hen die eropuit trekken als visser of verzamelaar maakt vuur deel uit van hun leven. Het landschap is een mengeling van bos en savanne. Dat laatste wordt ‘campina’ genoemd. Deze campinas worden voor allerlei doeleinden gebruikt. Bijvoorbeeld om schildpadeieren te vinden. Waterschildpadden zoeken open gebieden om hun eieren te leggen. En dus worden er stukken bos platgebrand om schildpadden aan te trekken. Soms zijn de branden ook gewoon het gevolg van een kampvuur. Mensen reizen, vangen vis, bakken die en trekken weer verder zonder het kampvuur goed uit te maken. Dit gebeurt alleen in extreem droge jaren, zoals met El Niño in 1997 en 1998. Gedurende zes maanden waren er enorme branden. De rest van de tijd, in andere jaren, gebeurt er niets. Vervolgens waren er vuren in 2004, in 2010 en in 2015, het ergste jaar. Ik registreerde rondom Barcelos meer dan 70.000 hectare verbrand bos. Ik heb het hier over overstromingsgebied. Dan zijn er de hooglanden. Daar zijn ook vuren, maar die zijn meestal gerelateerd aan akkerbouw. Kleinschalige akkerbouw. Verder gebruiken mensen vuur voor landmanagement. Dat vuur verspreidt zich en dringt door in het bos.”
El Niño
Langs de evenaar in de oostelijke Grote Oceaan komt iedere drie tot zeven jaar een sterke opwarming voor van normaal koel zeewater die van invloed is op het weer in grote delen van de wereld, waaronder soms ook Europa. Eén van de eerste signalen van El Niño is dat de vis in de oceaangebieden rond de evenaar sterft of zich verplaatst naar andere gebieden. Dit gebeurt rond de kerstperiode. Vandaar de naam El Niño (de jongen), Spaans voor kerstkind. La Niña (het meisje) is fysisch gezien het tegengestelde effect. Dit doet zich voor wanneer ongewoon koud zeewater bij de Evenaar is gemeten.
Overstromingen
Bij ontbossing en grote branden in de Amazone denken de meeste mensen aan de Braziliaanse deelstaten Pará en Mato Grosso. In die gebieden zouden ook de eerste kantelpunten zijn gemeten. En dan is daar Bernardo Flores, een jonge wetenschapper wiens onderzoek zich richt op overstromingsvlakten in de deelstaat Amazonas, waar, zo was tot voor kort de heersende opvatting, het zo’n vaart nog niet loopt met ontbossing en dreigende kantelpunten.
Bernardo: ‘We zijn pas een paar jaar geleden begonnen hierover te publiceren. Maar het is voor veel mensen nog altijd nieuw. Het is ver van de ontbossingsboog. Normaliter is ontbossing verbonden met vuur. De meeste druk op het gebied als gevolg van menselijke activiteit is aan de randen in het zuiden. Maar dit hier, Barcelos, is echt in het centrum van de Amazone. Dit onderzoek richt zich op vuur in de overstromingsvlakten, iets wat nog niemand eerder heeft gedaan. Barcelos is zo interessant omdat daar zoveel van die gebieden zijn. Het is de regio met de meest uitgebreide zwart-water overstromingen. En wij denken dat de brandbaarheid van de overstromingsvlakten daar verband houdt met zwart water. Gedurende mijn PhD hebben wij naar de hele Amazone gekeken en zagen een patroon. Overal zijn er branden in overstromingsvlakten met zwart water. En de vuren in die gebieden zijn erg verwoestend en het herstelproces gaat er heel langzaam.”
Waarom zwart water?
“Waarom die gebieden meer brandbaar zijn? Zwart water betekent dat het water arm is aan voedingstoffen, een beetje zuur zelfs, min of meer 4 pH. Dat betekent dat dit water geen klei achterlaat, sedimenten met voedingsstoffen. Het kan zelfs bijdragen aan het eroderen, uitlogen van de bodem. Er is een studie uit 2013 van een student van Bruce W. Nelson bij INPA, die zag dat organisch materiaal niet decomposteerde wanneer het zich onder zwart water bevond. Er zijn veel hypothesen, niemand heeft het getest, maar er zijn hypothesen. Een is dat er sprake is van anoxia, wat betekent dat er daar beneden niet veel zuurstof is. En dat is nodig voor het decomposteren, het afbreken van het organische materiaal, en voor bacterieel leven. Ook de organische materialen, bladeren die van de bomen vallen, zijn nog altijd heel erg resistent voor decompositie, meer dan in een ander eco-systeem. Er werd verondersteld dat bomen als reactie op de lage beschikbaarheid van voedingstoffen in deze ecosystemen investeren in secundaire verbindingen tegen herbivorie (het eten van planten of plantachtige organismen door herbivoren – CCE), waardoor hun afval ook meer resistent is tegen ongewervelde dieren. Dat zijn een paar redenen waarom het organische materiaal accumuleert, zich ophoopt. Er is er nog een. Die nog altijd beter moet worden getest. Maar het lijkt erop dat in zwart-watersystemen de biota, de micro-organismen van de bodem, veel schimmels bevatten die horen tot de ectomycorrhiza*. En die decomposteren veel langzamer dan de vrij levende schimmels die in hoger gelegen bossen worden aangetroffen. Ook zij dragen er aan bij dat het organische materiaal zich ophoopt in de vorm van humus, vastgehouden door de wortelmat. Het is alsof het ecosysteem dat arm is de behoefte voelt het organische materiaal op te slaan en te beschermen in de wortelmat. Bij brand is dat echter een enorme fuel load, waardoor het vuur zich gemakkelijk verspreidt.”
Door klimaatverandering duren de droogtes in het Amazonegebied langer en zijn intenser. Dat betekent dat er meer vuur zal zijn en dat de ontbossing in die gebieden uit de hand kan lopen.
“Ik kom met mijn thesis ook tot die conclusie. Overstromingsgebieden beslaan 14 procent van de oppervlakte van het Amazonegebied. Dat is éénzevende. Het is dus echt een heel groot gebied. Daarvan is waarschijnlijk 40 procent zwart water. Misschien 50. Het precieze getal is moeilijk te bepalen, er zijn gradaties. Maar hoe groter de invloed van zwart water, des te brandbaarder. Wij willen nu testen of de bossen daar minder veerkrachtig zijn dan hooglandbossen. Als bossen in overstromingsvlakten branden, is de kans groter dat er een andere soort begroeiing komt. Kunnen deze bossen veranderen in savannes? Sneller dan in de hooglanden? Een van de voorspellingen is dat met klimaatverandering, als het droger wordt, savannes zich zullen uitbreiden. En dit zou dan gebeuren aan de randen, zo werd altijd gedacht. Maar zoals eerder gezegd, kijken we hier naar het midden van de Amazone, en wat wij ontdekten is dat de savannegebieden daar groter worden door toenemende droogtes en vuren. Het systeem zal van binnenuit barsten.”
Herstel van het gebied is na een keer branden mogelijk, na twee keer niet meer.
“Zo is de situatie in de zwart-water gebieden. Dat hebben we gemeten. In de Midden-Negrorivier, bij Barcelos, is er heel heel weinig invloed van wit water. Daar, in dat landschap, vonden wij het bos erg kwetsbaar. Na één keer branden is langzaam herstel mogelijk, maar als het weer verbrandt terwijl het zich herstelt, over een periode van dertig jaar, vervalt het in een onomkeerbare open staat. Wij vonden ook dat na veertig jaar wat voorheen bos was, veranderde in een savanne met de soorten van een savanne. De bodem degradeert, wordt armer, zoals de bodem van savanne of campina. Er is een verschuiving in soorten en een verschuiving in bodem.”
Kan dit leiden tot kantelpunten in zwart-water gebieden?
“Lokaal gezien, ja, in deze gebieden. Maar op een bredere schaal weten we het niet. Wij weten nog altijd niet hoeveel Amazonebos er verloren moet gaan voordat er daadwerkelijk een kantelpunt optreedt. Maar als je kijkt naar het landschap bij Barcelos, ja, we constateerden dat sommige gebieden daar een kantelpunt zijn gepasseerd, omdat ze veranderd zijn in een alternatieve staat, te weten savanne. Dit is misschien wel de eerste studie over dit onderwerp in tropische gebieden. Een echte transitie van bos in savanne. Dat is nooit eerder aangetoond.”
Destructie van buiten- en binnenuit.
“De Amazone is groot. Dus we weten nog niet wat er gaat gebeuren. We weten bijvoorbeeld nog niet of deze uitbreiding van savanannegebied zich uitspreidt naar andere eco-systemen. Het zou kunnen. De connectiviteit tussen de verschillende delen van heterogene systemen begrijpen we nog altijd niet. Ik denk dat de volgende stap is leren helder te krijgen hoe dingen met elkaar zijn verbonden.”
Terug naar Barcelos. Zijn er projecten die de mensen daar verbinden met wat hen bedreigt?
“Er zijn twee projecten. ISA (Instituto Socioambiental** – CCE) heeft vanuit São Gabriel da Cachoeira een project in de Negrorivier opgezet waar ik ook bij betrokken ben. Dat gaat over klimaatverandering en richt zich op de ribeirinhos, de lokale rivierbewoners, en de inheemse bevolking. In het project wordt klimaatverandering uitgelegd en welke uitwerking dit kan hebben op hun leven. Mij is gevraagd of het onderwerp vuur daarbij kon worden betrokken. Ik hoorde bij ISA wel dat het moeilijk gaat worden, dat het jaren kan duren om de bevolking te overtuigen. Maar ik hoop dat we op zekere dag de mensen kunnen tonen dat voortgaan met de dingen doen zoals zij dat gewend waren, een impact kan hebben die zij nog niet eerder hebben meegemaakt. Het andere project is ook in Barcelos. Het is een studie in samenwerkingen met Wageningen en INPA. Wij bestuderen de interactie tussen de vissen en het bos. Verlies van bos betekent een volledige verandering van het ecosysteem waarin de vissen leven – hun hele voedselketen hangt af van het bos. Dit tast niet alleen de veerkracht van het bos aan, maar heeft ook gevolgen voor belangrijke middelen van bestaan voor de lokale bevolking. En het gebied is al zo arm. Bij São Gabriel is het gebied erg arm. Barcelos is anders, door de uitgestrektheid van de overstromingsvlakten. Daar bevindt zich een indrukwekkende biomassa en diversiteit van vis. Maar dat kan door het vuur zomaar veranderen.”
Je zegt: “Ik hoop dat we op zekere dag de mensen kunnen tonen dat voortgaan met de dingen doen zoals zij dat gewend waren, een impact kan hebben die zij nog niet eerder hebben meegemaakt.” Wat is hun alternatief?
Bernardo: “Wat ik bedoel is dat de lokale bewoners nu voorzichtiger moeten zijn. De gevolgen van de branden waren in het verleden te hanteren, met sommige gebieden die brandden en zich herstelden en andere niet. Maar dit had invloed op gebieden die relatief klein waren vergeleken met de enorme overstromingsgebieden in de Midden-Negrorivier en andere delen van de Amazone. Nu, als de manier waarop zij met vuur omgaan niet verandert, en het maken van vuur echt gaan vermijden wanneer de omstandigheden te droog zijn, zullen ze teveel bos verliezen; zoals in 2016, toen 70.000 hectare door brand werd verwoest. Dergelijke gebeurtenissen met catastrofaal verlies van bos zullen waarschijnlijk van invloed zijn op de beschikbaarheid van voor hen belangrijke hulpbronnen zoals vis en niet-hout bosproducten. Ik zie geen ander alternatief dan heel voorzichtig met vuur om te gaan. Het is echter niet eenvoudig om bepaalde praktijken te veranderen, en we hebben inderdaad een langetermijnproject nodig om met hen samen te werken. Omdat zij het probleem echter al duidelijk zien, denk ik dat het mogelijk is.”
*De draden van ectomycorrhiza-schimmels groeien in en om de worteltopjes van boomwortels. Zulke worteltopjes heten ectomycorrhiza’s of gemycorrhizeerde worteltopjes. Meer informatie over mycorrhiza, de symbiose tussen boomwortels en schimmels, in het hoofdstuk ‘Going Underground tussen schimmels en reuzenwormen’.
**Instituto Socioambiental (ISA) is een Braziliaanse ngo die in 1994 werd opgericht met als doel oplossingen voor sociale en milieukwesties aan te dragen en te bevorderen, met aandacht voor de bescherming van het milieu, cultureel erfgoed, mensenrechten, inheemse bevolking en andere traditionele gemeenschappen in Brazilië.
Vond je het artikel interessant, boeiend, de moeite waard om te lezen? Zo ja, mogen wij je dan om een kleine gunst vragen?
Wij hebben je hulp nodig…
Banzeiro is de rockende golfslag van een boot op de Amazone. Banzeiro is een onafhankelijk nieuwskanaal dat zich toelegt op de belangrijkste verhalen over de Amazone, een belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.
Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Vind je de artikelen de moeite waard? Dan kun je jouw waardering laten zien door een kleine bijdrage te doen. Als veel lezers dit doen, kan Banzeiro artikelen blijven maken over de Amazone en het klimaat. Daarom wil ik je vragen: doneer je waardering.
Elke bijdrage, groot of klein, die we ontvangen van lezers zoals jij, gaat direct naar de financiering van de journalistiek van Banzeiro.
Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Dank je.
€
Doneer € -