Er is (relatief) veel geschreven over de Pan-Amazone Synode, die in oktober in het Vaticaan werd gehouden, maar in al die artikelen ging het nauwelijks of niet over de Amazonebewoners zelf, de inheemse volken en al die miljoenen anderen die wonen en werken in de steden en langs de rivieren.
Waar het in veel artikelen en op internet wel over ging: het celibaat, de mogelijke aanstelling van getrouwde priesters en de wijding van vrouwen. En over ‘pachamama’, de houtsculptuur van een zwangere inheemse vrouw, die bij diverse vieringen in het Amazone panorama aanwezig was. De afkeer van het beeldje door katholieke ultra-conservatieven vond zijn weg op internet in een riool van haat, tegen de paus, tegen de synode, tegen inheemse volken.
Ook Nederlandse conservatieven lieten zich niet onbetuigd. Zo hielden hulpbisschop Mutsaerts van Den Bosch en zijn secondant de gepensioneerde pastoor Mennen in blogposten ranzige scheldkanonnades tegen alles waar de synode voor stond en staat: het klimaat en de kerk van de armen en daarbij de mogelijkheden voor de inheemse bevolking en hun culturen.
Ik schreef de hulpbisschop (en zijn papegaai) een open brief.
Geachte bisschop Mutsaerts,
Het was bij de slotverklaring van een eerdere synode, over huwelijk en gezin, dat paus Franciscus kritiek uitte op de “gesloten harten” van conservatieve kardinalen en bisschoppen die door hun blindstaren op de doctrine geen oog zouden hebben voor de zorgen van echte mensen. Pastorale zorg, zo betoogde de paus, is veel belangrijker dan ten koste van alles vasthouden aan de kerkelijke leer. Letterlijk zei hij: “Door de synode beseffen we dat het niet gaat om de letter, maar om de geest, niet om ideeën maar om mensen, niet om formules, maar om Gods liefde en vergeving.” (Bron: ANP / NOS)
Wie de mannen met de “gesloten harten” zijn, weten zij zelf waarschijnlijk het beste. Maar toch, ik moest aan deze uitspraak van de paus denken toen ik vorige maand op uw weblog ‘Paarse Pepers’ uw commentaren las op de dat moment in het Vaticaan in Rome gehouden Pan-Amazone Synode. “De doos van Pandora”, zo noemt u de synode. Uitgaande vanuit de gangbare uitleg van het Griekse mythologieverhaal over de nieuwsgierige Pandora zegt u hiermee dat als gevolg van de synode er hevige rampen, ziekten en zorgen op de mensheid zullen neerkomen. Dat is nogal wat. Terwijl de synode juist bedoeld was om allerlei soorten van ellende op te lossen en te voorkomen. De hoofdthema’s van de Amazonesynode waren niet voor niets het klimaat en de kerk van de armen en daarbij de mogelijkheden voor de inheemse bevolkingen en hun culturen.
U verwijst in uw blogpost naar de vele missionarissen die in het Amazonegebied voor hun geloof zijn gestorven en ontkent daarbij en passant de rol die de katholieke kerk in het voetspoor van de conquistadores bij het uitroeien van de inheemse volken en hun vaak hoogstaande culturen heeft gespeeld. Pas een halve eeuw geleden nog beschuldigde het Russell Tribunaal, ook bekend als het International War Crimes Tribunal, de orde van de Salesianen in de Braziliaanse staat Amazonas van (culturele) volkerenmoord op de stammen die leven in het stroomgebied van de Negrorivier, een zijrivier van de Amazone. De kerk bracht er dus niet alleen woorden en daden van vrede. Zo zeggen ook de in Amazonas werkzame paters Kapucijnen. In Assisi, aan de voet van de Sint Franciscusbasiliek, staat een klein Amazonemuseum. Dat geeft onderdak aan een prachtige expositie over de Ticuna, een inheems Amazonevolk dat ik diverse keren bezocht, maar ook was er een inspirerende uitleg op video over de geschiedenis van de kerk in het gebied. Daarin zegt de Kapucijn Fra Bernardino uit Manaus, dat zij kwamen als “conquistadores” en dus medeverantwoordelijk zijn voor de pijn en het verdriet van de inheemse volken, maar inmiddels hebben geleerd met de inheemse bevolking samen te leven, hen te helpen. Zij zijn broeders geworden in de strijd voor een menswaardige toekomst: da “conquistadores” a fratelli.
U noemt de martelaren uit het verleden, maar zwijgt over de martelaren uit het heden, al die mannen, vrouwen en kinderen die ook vandaag nog om hun overtuiging, om hun geloof in een rechtvaardige wereld om het leven worden gebracht, ook en – zoals de cijfers aangeven – vooral in de Amazone.
Terwijl de deelnemers aan de Amazonesynode in het Vaticaan drie weken lang naar elkaar luisterden en in gesprek gingen, waren er in de Karmelietenkerk van Santa Maria in Traspontina bij het Vaticaan dagelijks herdenkingsbijeenkomsten voor de martelaren van de Amazone, mensen die om hun overtuigingen en strijd voor mensenrechten, sociale rechtvaardigheid en het milieu zijn vermoord, zoals zuster Adelaide Molinari, mensenrechtenactivist Ernesto Pill Parra, rubbertapper en vakbondsleider Chico Mendes, milieu-activist José Claudio Silva en zijn vrouw María do Espírito Santo Silva, en vele anderen.
Enkele jaren terug werd mij door de Amsterdamse Parochiekerk van de Heilige Martelaren van Gorcum gevraagd om in het kader van ‘martelaarschap in de moderne tijd’ iets te vertellen over zuster Dorothy Stang van de orde Notre Dame de Namur, die in 2005 is vermoord in het Braziliaanse Amazonegebied. Delen van deze brief zijn afkomstig uit die presentatie.
Wat iemand precies tot martelaar maakt, daar heeft de kerk vast opvattingen over, toetsingsregels. Ik kan mij echter wel vinden in hoe Armand Veilleux, abt van de abdij Notre-Dame de Scourmont in het Belgische Chimay, een paar jaar terug de monniken van Tibhirine herdacht in Monastiek Tijdschrift De Kovel.
Drieëntwintig jaar geleden, in 1996, werden met Pasen zeven trappisten uit hun klooster in Tibhirine in Algerije ontvoerd en vermoord. Hun verhaal werd later verfilmd als ‘Des hommes et des dieux’. Armand Veilleux had de monniken gekend en schreef – ik vat het kort samen – : “Martelaarschap behoort toe aan mensen die met vallen en opstaan, het leerlingschap in de moeilijke en levenslange school van de broederlijke liefde aanvaarden. Wie dit doet, ontdekt vrij vlug dat hij geen supermens is. Bijgevolg zal hij ook het potentiële geweld in zichzelf erkennen. Niet de ander dient ontwapend te worden, maar de eigen persoon die – naar een woord van Christian (Christian de Chergé, de abt van Tibhirine) – “misschien wel af en toe in een kamer van gebed vertoeft, maar even vaak in het hol van een bandiet huist”. Samen met het ‘martelaarschap van de liefde’ is dit ‘martelaarschap van de (verloren) onschuld’ de voorwaarde om te werken aan een geweldloze wereld waarin de interreligieuze dialoog – de dialoog van het echte leven – vrucht draagt.”
“Tibhirine”, zo staat in de inleiding van het artikel, “kreeg de klank van het martelaarschap, maar dan het martelaarschap van de liefde, de onschuld en de hoop.”
Ik ben geen theoloog. Ik weet niet of er ook nog een ander martelaarschap bestaat; vast wel. Maar dit spreekt tot mij: “Het martelaarschap van de liefde, de onschuld en de hoop.”
De Tsjechische theoloog Tomáš Halík zegt in zijn boek “Geduld met God” dat God aanwezig is waar geloof, hoop en liefde zijn. Ik denk, ik weet zeker dat God ook daar aanwezig is waar liefde en hoop met onschuld samengaan.
“In het begin was het Woord en het woord was bij God en het Woord was God”, lezen we in het allereerste vers van het evangelie volgens Johannes. En verderop: “Ja, het Woord is vlees geworden!” Johannes heeft het hier natuurlijk over Christus. Maar voor mij kunnen deze woorden ook van toepassing zijn op mensen die weliswaar niet direct om het leven zijn gebracht omdat zij Christen waren, maar wel omdat ze leefden naar het Woord. Ik heb het over de Nederlandse pater karmeliet Titus Brandsma. Ik heb het over de Salvadoraanse bisschop Oscar Romero. Ik heb het over zuster Dorothy Stang. Ik heb het over al die martelaren die ook vandaag nog sterven voor de Amazone. God is aanwezig waar geloof, hoop en liefde zijn; en onschuld. Het Woord is vlees geworden, ook in hen: de martelaren voor de Amazone.
“Wij komen naar Rome met onze kleuren en onze dromen.” Met deze woorden kwamen de vertegenwoordigers van de inheemse volken van de Amazone naar Rome om aan de gesprekken deel te nemen. Zij hadden zaden bij zich, die na drie weken ontkiemen en groeien de plantjes waren geworden die tijdens de mis op het Sint-Pietersplein waarmee de synode werd afgesloten aan de paus werden gegeven. Zij hadden voorwerpen bij zich, een kano, een peddel en enkele vruchtbaarheidsbeeldjes, voorstellende Pachamama, moeder Aarde. Die laatsten waren een verwijzing naar hun band met de natuur van de planeet, moeder Aarde, volgens het boek Genesis in zeven dagen door God geschapen. Zij, de volken van de Amazone, zien zichzelf niet als de heersers over de schepping, zoals de gangbare houding is in de wereld van het neo-liberale marktdenken, maar als deel van de schepping. “Wij kwamen naar Rome met onze kleuren en onze dromen.” Die dromen gaan over een respectvolle verbintenis met de schepping, met God, als de enig mogelijke weg naar een vreedzame toekomst. Die dromen gaan over hoop, liefde en onschuld, over waar God aanwezig is. Maar u, net als de papegaai op uw schouder en anderen, hebt het beeldje van de inheemse deelnemers aan de Amazonesynode voor eigen gewin misbruikt, door het te demoniseren, en zo van haar onschuld beroofd. Helemaal nieuw is dit niet. Ook hun huis, het tropisch regenwoud van de Amazone, waar zij leven en van waaruit zij ook over onze toekomst en die van de planeet waken, wordt bij herhaling van haar onschuld beroofd, door destructief en crimineel gedrag, voor puur economisch gewin voor de korte termijn. In de afgelopen 50 jaar is ongeveer 20 procent van het regenwoud verbrand of gekapt. Als de huidige ontbossing voortzet en het beleid dat dit steunt blijft bestaan, kan er op relatief korte termijn nog eens 20 procent verdwijnen. Dat is het moment, zo waarschuwen wetenschappers, dat er een kantelpunt dreigt, waarbij het hele Amazone ecosysteem volledig in elkaar zal storten en er als gevolg daarvan een planeet verwoestende hoeveelheid opgeslagen koolstof vrijkomt. U zegt niet te geloven dat klimaatverandering het belangrijkste probleem van het Amazonegebied is. Echter, klimaatverandering is geen kwestie van geloof maar van wetenschap. Binnen die wetenschap is er bijna algehele consensus, ondersteund door data, niet alleen over het belang van de Amazone voor het klimaat van de wereld, maar ook over de bedreigingen waarmee het gebied te maken heeft.
“Als je hart echt uitgaat naar de Amazone vertel je de waarheid”, zegt u. Die waarheid is, en ik herhaal hier wat ik eerder zei, dat de Amazonesynode ging over het klimaat en de kerk van de armen; dat waren de hoofdthema’s van de synode. De waarheid is dat als in het Amazonegebied de bomen niet blijven staan en de rivieren niet blijven stromen, zoals kardinaal Michael Czerny bij de laatste ontmoeting met de pers zei, er in de toekomst geen mensen en dus ook geen priesters meer zijn. Niet het door u gevreesde (Waar bent u bang voor?) gesprek over gehuwde priesters was hoofdthema. Zoals Henk van Doorn, pastor katholieke vieringen Pax Christikapel Hoog Catharijne, in een post op Facebook zegt: “Die zijn er alle eeuwen geweest, ook in de kerk van ons land. Niet alleen omdat ze Anglicaans waren van huis uit, maar omdat ze van protestant katholiek geworden waren of omdat ze leefden in een niet-latijnse met Rome verbonden – Byzantijnse – kerk.”
U noemt aan het slot van uw blog ‘Doos van Pandora’ bisschop Mario Antonio da Silva uit Boa Vista in de Braziliaanse Amazonestaat Roraima. Die ondersteunt de mogelijkheid van getrouwde priesters en ziet in de toekomst ook vrouwen gewijd worden, net als bijvoorbeeld de bisschoppen Erwin Kräutler uit Brazilië en Karel Choennie uit Suriname, maar Da Silva merkt ook op dat de synode misschien wel gevolgen gaat hebben voor de kerk wereldwijd. Ik hoor het u denken: How dare you? Wie zei dat ook weer eerder? In uw blogpost tirade tegen de synode meent u ook nog eens een jong meisje aan te moeten vallen dat zich, onafhankelijk van de synode en Rome, met hart en ziel voor de toekomst van de wereld inzet. “Het valt mee dat Greta Thunberg nog niet tot kardinaal is gekozen”, schrijft u. Vindt u dit zelf ook niet een beetje laag?
Ik eindig deze brief met een welgemeend advies. Als de kerk van Rome in haar huidige gedaante u zo tegenstaat: wees dan consequent en schrijf u uit. Vervolgens kijkt u met vriendelijke welwillendheid naar uzelf en uw relatie met de kerk. En misschien dat op zekere dag diezelfde kerk weer een vriend wordt, een bij wie je, om met uw bisschop Mgr. Gerard de Korte te spreken, altijd welkom blijft, een vriend met wie je van mening mag verschillen, maar desalniettemin een vriend.
Vrede en alle goeds.
C. Cornell Evers