Thiago de Mello, de Braziliaanse dichter en beschermer van de Amazone, is vrijdag 14 januari jl. op 95-jarige leeftijd in zijn slaap overleden.
De Braziliaanse dichter Thiago de Mello is de meest bekende en gevierde dichter van Amazonia. Hij kwam in zijn literaire werk op voor mensen die in hun vrijheid worden bedreigd. Hij zat hiervoor tijdens de dictatuur in zijn land in de gevangenis en leefde een tijd in ballingschap. Na de dictatuur was hij onder andere minister van cultuur van de Braziliaanse deelstaat Amazonas.
Thiago de Mello werd geboren in 1926 in Barreirinha in Amazonas, Brazilië. Zijn literaire carrière begon in 1951 met de publicatie van zijn boek Silencio e Palavra – Silence and Word. De bijzondere muzikaliteit en het inzicht van zijn verzen oogstten alom waardering. Ook bij de toenmalige machthebbers. Onder de Kubitschek regering (1956-1961) werkte Thiago de Mello eerst als cultureel attaché in Bolivia en vervolgens in 1962 in Chili, een land waarmee hij ook nadien een grote affiniteit bleef houden.
De militaire coup in 1964 betekende een ommekeer in De Mello’s leven en werk – zijn poëzie werd een middel tot revolutionaire bewustwording. Toen in april 1964 de Braziliaanse junta de Ato Institucional n.º 1 (Institutionele wet nr. 1) uitvaardigde, die voor een periode van tien jaar honderden mensen uitsloot van elke politieke activiteit, diende De Mello de militairen publiekelijk van repliek. Hij schreef een parodie op de dictatoriale verordening. Dit werd Os Estatutos Do Homem – The Statutes of Man, veertien artikelen en twee paragrafen waarin De Mello op dichterlijke (en soms spottende) wijze de draak steekt met de Latijns-Amerikaanse dictaturen van die tijd.
Os Estatutos Do Homem is een parodie, maar kan ook gelezen worden als een manifest waarin de schrijver in een aantal stellingen uitlegt hoe mensen in harmonie met elkaar kunnen samenleven. Wie voor het eerst met Os Estatutos Do Homem wordt geconfronteerd, zal overeenkomsten zien met de Tien Geboden uit het Oude Testament, met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Net als deze ‘overeenkomsten’ – respectievelijk tussen God en de mens en tussen mensen onderling – gaat Os Estatutos Do Homen over leven, leven in vrede, leven in vrijheid. Maar er is meer. Os Estatutos Do Homem nodigt mensen uit hun vrijheid niet als vanzelfsprekend te beschouwen maar er iets mee te doen. Zoals het laatste artikel (in Engelse vertaling) zegt:
The use of the word freedom is hereby prohibited,
and will be struck from every dictionary
and from the deceptive mires of the mouth.
Henceforth
freedom will be something living and transparent
like a fire or a river,
like a grain of wheat,
and its home will always be
within the heart of man.
In maart 1965 werd De Mello van zijn diplomatieke post ontheven. Na terugkeer in zijn land stelde hij zijn talenten in dienst van het politieke en literaire verzet tegen de groeiende repressie. In oktober van dat jaar werd de universiteit in Brasilia gesloten. Intellectuelen werden op grote schaal vastgezet. Ato Institucional n.º 2 stelde alle politieke partijen buiten de wet. Op 21 november werden Thiago de Mello en enkele van zijn kameraden gearresteerd bij een demonstratie tegen Castello Branco, de eerste president (1964-1967) van de Braziliaanse militaire dictatuur, toen die in Rio de Janeiro de conferentie van de Organisatie van Amerikaanse Staten opende.
Op 5 februari 1966 werd Ato Institucional n.º 3 uitgevaardigd. Daarin werden alle directe democratische verkiezingen van de gouverneurs van de Braziliaanse deelstaten afgeschaft.
Aan het eind van de jaren zeventig, raakte de Braziliaanse dictatuur in crisis. De regering van João Figueiredo (1979-1985) liet in augustus 1979 vele politieke gevangenen vrij en ballingen konden terugkeren. Onder hen was Thiago de Mello.
Strijd, veroordeling en gedwongen ballingschap zijn mede bepalend geweest voor De Mello’s betrokkenheid bij het Amazonegebied, zijn geboortestreek. Hij zag de vernietiging van dit enorme en unieke natuurgebied en het lijden van de mensen die er wonen als een direct gevolg van “kapitalistische plundering en klasse despotisme”, schrijft Richard Chappell in een artikel over Thiago de Mello in de Socialist Review van mei 1994.
De poëzie van Thiago de Mello is in veel talen vertaald, waaronder Engels, Spaans, Frans en Duits. In 1970 publiceerde Geo Pflaum Publisher in de Verenigde Staten een selectie uit zijn gedichten onder de titel What Counts Is Life. De Mello’s werk is naar het Spaans overgezet door zijn vriend Pablo Neruda en door Mario Benedetti en naar het Engels door Robert Márquez en Trudy Pax.
De Engelse vertaling hierboven van het laatste artikel van Os Estatutos Do Homem is afkomstig uit een uitgave door Livraria Valer in Manaus. De geraadpleegde bron van de vroege geschiedenis van Thiago de Mello is het artikel Richard Chappell reviews Brazil Festival Poems of protest uit de Socialist Review van mei 1994.
Thiago de Mello en de Amazone
Thiago de Mello is zowel in zijn essays en gedichten als in zijn sociale en politieke activisme altijd een gepassioneerd verdediger geweest van zijn geboortegrond Amazonia. Hij heeft het tropisch regenwoud van het Amazonegebied bij herhaling bestempeld als een ecologisch sleutelgebied voor de hele mensheid.
Het grootste natuurgebied in de wereld wordt met alarmerende snelheid kleiner, wat directe gevolgen zal hebben voor het kwetsbare ecologische evenwicht in de hele wereld. De inheemse volken die leven in het Amazonegebied hebben een gezegde: “Zij die het woud ‘afslachten’, vernietigen het ‘huis van het leven’.” Om dit ‘huis van het leven’ te beschermen werd in 1992 het Amazon Ecological Research Center (AERC) opgericht, in het midden van het Amazonegebied, in de buitenwijken van Manaus, hoofdstad van de deelstaat Amazonas.
De oprichter van AERC Daisaku Ikeda gelooft er sterk in dat de mensheid kan leren van de wetten van de natuur en de wijsheid van de oorspronkelijke bevolking van het Amazonegebied, mensen die in harmonie met hun natuurlijke omgeving leefden. Samen met andere, gelijkgestemde activisten als de voormalige Sovjet leider en oprichter van Green Cross International (GCI) Michael Gorbatsjov, de befaamde econoom en futurist Hazel Henderson en de Braziliaanse, internationaal onderscheiden dichter en ‘Guardian of the Amazon’ Thiago de Mello, sloeg Ikeda dertig jaar geleden alarm over de kritieke toestand van diverse ecologische systemen in onze wereld “ten gevolge van het ontbreken van solidariteit van de mensheid met de andere levende wezens die de aarde bevolken en met een echt gevoel van verantwoordelijkheid voor toekomstige generaties”.
Ik was in maart 2006 een week te gast bij Thiago de Mello in zijn huis Porantim do Bom Socorro aan de oever van de rivier de Andirá, niet ver van Barreirinha, het stadje aan de Amazone waar hij in 1926 is geboren. Hij was bij mijn bezoek enthousiast over de cd die ik hem gaf: Cristina Branco Canta Slauerhoff. Dichters ontmoetten elkaar in dat huis in de Amazone, waar tussen de dakbalken een enorme vogelspin huisde en ik sliep in de kamer van Thiago’s in 2004 overleden zoon, de componist, musicus, dichter en kunstenaar Manduka, omringd door foto’s van Caetano Veloso, Gilberto Gil, Pablo Neruda, Salvador Allende, Ernesto Cardenal, Fidel Castro en anderen, de turbulente geschiedenis en cultuur van Latijns-Amerika.
Onze levendige gesprekken, die begonnen bij het ontbijt en duurden tot de nachtelijke koren in het omringende woud ons deden zwijgen, gingen over de directe betekenis van Os Estatutos Do Homem in de tijd dat de dichter de tekst schreef, maar ook over de waarde die het werk nog altijd heeft of kan hebben, voor Latijns-Amerika, voor de wereld, voor mensen die nu leven. Andere onderwerpen van gesprek waren De Mello’s vriendschappen met onder anderen Pablo Neruda, Pablo Picasso, de Braziliaanse componisten Heitor Villa-Lobos en Pixinguinha, de Nederlandse filmregisseur Joris Ivens en het mede door Thiago in Barreirinha geïnitieerde kunstproject Claridão do Verde dat zich richtte op de relatie kunst, cultuur en natuur, alle belangrijk thema’s in het werk van de dichter. Claridão do Verde, dat tevens kansloze jongeren in de regio een toekomst wilde bieden, was ondergebracht in een van de drie huizen die de dichter in Barreirinha bezat en die waren ontworpen door de in Frankrijk geboren architect en stedenbouwkundige Lúcio Costa (1902-1998), bekend door zijn revolutionaire ontwerp van het stratenplan van de Braziliaanse hoofdstad Brasília en tevens leermeester van Oscar Niemeyer, ontwerper van het leeuwendeel van de openbare gebouwen in diezelfde stad.
Ik herinner mij zijn grote spinachtige handen, de expressieve gebaren waarmee hij zijn betogen ondersteunde, zijn vriendelijke correcties van mijn Portugees. Ik herinner mij het eerbetoon dat dichters en musici hem in 2006 brachten in het beroemde Teatro Amazonas in Amazonestad Manaus ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag. Want dat doen ze in Brazilië, elkaar huldigen, toezingen, vrij, zonder na-ijver.
Thiago de Mello bleef tot het eind actief trouw aan zijn idealen en bleef strijden voor sociale rechtvaardigheid. Toen ik in 2013 veldproducer was voor de aflevering over Manaus van het IKON TV-programma ‘Paul Rosenmöller en de strijd van Latijns-Amerika’ vroeg ik Thiago of hij aan het programma wilde meewerken. Hij weigerde. Hij weigerde mee te werken aan een programma dat volgens hem een promotie was voor de toenmalige regering van de PT, de arbeiderspartij van de voormalige president Luiz Inácio Lula da Silva (2003-2010), die volgens hem persoonlijk “de corruptie had geïnstitutionaliseerd”.
Vrijheid is een uitdaging
Os Estatutos Do Homem – The Statutes of Man vindt sinds zijn ontstaan in de hele wereld zijn weg naar boeken, posters en cd’s. Os Estatutos Do Homem is in theaters opgevoerd als oratorium en ballet. Het werk behoort tot de meest vertaalde poëzie in de wereld. Een Nederlandse vertaling is er echter tot op heden niet. August Willemsen, bekend als vertaler van de Portugese dichter Fernando Pessoa en schrijver van Braziliaanse Brieven lag voor de hand, maar die is er niet meer. Waarom ik het niet zelf deed, suggereerde mij een keer Henny Vrienten, zelf een groot liefhebber van Portugese dichtkunst. Thiago de Mello zelf voorzag mij om die reden al eerder van een notarieel bekrachtigde toestemming om met Os Estatutos Do Homem aan de slag te gaan. Maar laten we wel wezen: ik ben geen August Willemsen, geen Pablo Neruda.
‘Mens, durf te leven’, zegt een oud liedje. Net zo daagt Os Estatutos Do Homem mensen uit hun vrijheid te leven. Geschreven als een manifest tegen de tirannie vormen de veertien artikelen samen een routemap naar een wereld waarin mensen in harmonie met elkaar samenleven, en daarvan genieten. In die zin kan Os Estatutos Do Homem worden gebruikt als een ijkpunt, waaraan het vrijheidsgehalte van of beter de vrijheidsbeleving in de samenleving kan worden afgemeten.
Thiago de Mello is in Latijns Amerika een autoriteit die in een adem wordt genoemd met intellectuelen als Ernesto Cardenal, José Saramago, Carlos Fuentes, Gabriel García Márquez en anderen, maar in Nederland is hij nauwelijks of niet bekend. Tegelijkertijd is het thema van zijn Os Estatutos Do Homem zeer actueel, juist ook in het gepolariseerde Nederland waar al geruime tijd een heftige discussie gaande is over wat vrijheid nu precies is.
Vrijheid is een uitdaging en naast klimaatverandering een van de grootste uitdagingen van onze tijd. Thiago de Mello hield van vliegers. Dit speelgoed wordt in het noorden van Brazilië papagaio genoemd. De papagaio staat voor lucht, voor licht, voor kleuren, voor een vrijheid die men in eigen hand heeft. Hoe donker de werkelijkheid ook lijkt, in de teksten van Thiago de Mello was er altijd de hoop, op licht.
Zoals de eerste regels uit een van zijn bekendste liedjes, afgeleid van het gedicht Madrugada Camponesa uit 1965, luiden:
Faz escuro, mas eu canto
Porque a manhã vai chegar
Het is donker, maar ik zing
Omdat de morgen komen zal