Afgelopen september was er een sterke toename van brandhaarden in de Braziliaanse Amazone. Het was tevens de warmste maand in 25 jaar, met een recordtemperatuur van 39,2 graden Celsius in de hoofdstad van Amazonas. De regio kampt met de ergste droogte in 40 jaar. Wat is er aan de hand met de Amazone en waarom vertoont het klimaat in het grootste tropische regenwoud ter wereld tekenen van uitputting? (Foto: Wijk Educandos Manaus © Raphael Alves*)
Ondanks nauwkeurige voorspellingen van supercomputers over klimaatvariaties, zijn de signalen die onderzoekers in de regio hebben afgegeven niet serieus genomen. En het wordt nog erger, zeggen ze.
Philip Fearnside, klimaatwetenschapper verbonden aan het Nationaal Instituut voor Amazone Onderzoek (INPA), vergelijkt in een interview met sociaal milieujournalist Wérica Lima van persbureau Amazônia Real uit Manaus de droogte van dit jaar met die van 2015 en 2016. Destijds veroorzaakte het El Niño fenomeen vergelijkbare heftige beelden van dieren die stierven in warme, zuurstofarme rivieren. Fearnside waarschuwt echter dat de temperaturen dit keer hoger zijn dan toen, wat ook blijkt uit gegevens van het Nationaal Meteorologisch Instituut (INMET).
Een hitteplek in het oostelijke deel van de Stille Oceaan is volgens hem nu al heter dan tijdens El Niño ‘Godzilla’ in 2015-2016. Deze trog wordt breder en bereikt het centrale deel van de Stille Oceaan, het gebied dat El Niño’s veroorzaakt van het type dat in 1982-1983 plaatsvond. Deze opwarming beïnvloedt voornamelijk het noordelijke deel van de Amazone, maar er is ook een warme plek in de Noord-Atlantische Oceaan die droogte veroorzaakt in het zuidelijke deel van de Amazone, vergelijkbaar met wat er gebeurde in 2005 en 2010.
De Amazonerivier in het Braziliaanse regenwoud bereikte op maandag 16 oktober het laagste niveau in meer dan een eeuw, als gevolg van een recorddroogte die het leven van honderdduizenden mensen ontwricht en schade toebrengt aan het jungle-ecosysteem. De haven van Manaus, de meest dichtbevolkte stad in de regio waar de Rio Negro en de Amazone samenvloeien, registreerde op maandag een waterpeil van 13,59 meter, terwijl dit vorig jaar nog 17,60 meter was. Dit is het laagste niveau sinds de metingen begonnen in 1902. Volgens de civiele beschermingsdienst in de staat Amazonas, waar Manaus de hoofdstad van is, zijn momenteel 481.000 mensen getroffen door de droogte. (Bron: Bruno Kelly, Reuters)
Langdurige hitte
Het waterpeil van de rivieren Amazone en Rio Negro is momenteel ongewoon laag voor deze tijd van het jaar. Het is niet bekend wanneer het water weer zal gaan stijgen. Normaal gesproken gebeurt dit in de laatste maanden van het jaar. Wetenschappers voorspellen echter dat het regenseizoen dit jaar later zal beginnen én dat er minder neerslag zal zijn dan normaal. Dit kan leiden tot een aanzienlijke daling van het waterpeil in 2023 en mogelijk ook in 2024.
Het Nationaal Centrum voor Monitoring en Waarschuwingen voor Natuurrampen (CEMADEN), een onderzoekseenheid van het Braziliaanse Ministerie van Wetenschap, Technologie en Innovatie (MCTI), voorspelt dat de droogte in het Amazonegebied minstens tot december zal duren, wanneer het fenomeen El Niño zijn hoogtepunt bereikt.
Voor Fearnside, een van de meest geciteerde wetenschappers over klimaatverandering in de wereld, zijn de voorspellingen zeer slecht nieuws voor Brazilië. Het El Niño van dit jaar en de daaruit voortkomende droogte zijn “in overeenstemming met de lopende wereldwijde veranderingen als gevolg van door de mens veroorzaakte klimaatverandering”, zegt hij tegen Amazônia Real.
Manaus is in 2050 de op een na heetste stad van de wereld (CarbonPlan)
Een recent bulletin van de Amerikaanse National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), zoals gerapporteerd door het nieuws-, voorspellings- en dataplatform van MetSul Meteorologia, meldt dat de oppervlaktetemperatuurafwijking van de zee voor het eerst de waarde van een sterke El Niño heeft bereikt, met een temperatuurstijging van 1,5 graad Celsius. MetSul verwacht dat de temperatuur hoog zal blijven en sluit niet uit dat er een ‘super’ El Niño komt met anomalieën (afwijkingen) van meer dan 2 graden Celsius gedurende meerdere opeenvolgende weken.
Dan is er een onderzoek gepubliceerd door The Washington Post en de non-profitorganisatie CarbonPlan dat voorspelt dat Manaus in 2050 de warmste stad van Brazilië zal zijn. De hoofdstad van Amazonas zal dan 258 van de 365 dagen van het jaar te maken krijgen met temperaturen boven de 30 graden en is daarmee dan, na Pekanbaru in Indonesië met 344 dagen van extreme hitte, de op een na heetste stad van de wereld.
Volgens Fearnside zijn de gevolgen van de voorspelde klimaatveranderingen in de komende decennia zeer ernstig voor het Amazonegebied, als de opwarming van de aarde niet wordt geremd. Dit kan leiden tot het verlies van het Amazone-regenwoud en pieken in de temperatuur, die een bedreiging vormen voor het menselijk leven.
Worst-case scenario
Hoe ziet zo’n worst-case scenario eruit? Ik vroeg het vier jaar geleden aan Hans Ter Steege, groepsleider Biodiversity dynamics bij het nationaal onderzoeksinstituut Naturalis in Leiden en hoogleraar Tropical Forest Diversity and Tree Traits aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Hans Ter Steege: “In ons worst-case scenario is in 2050 de helft van de Amazone ontbost en de andere helft sterk in potentiële soortenrijkdom afgenomen. De stijgende temperaturen maken het voor veel soorten moeilijk om op hun huidige locatie te overleven, daardoor zullen ze migreren naar gebieden die honderd tot tweehonderd kilometer verderop liggen. Sommige publicaties suggereren zelfs dat het droge bos in 2050 niet meer op de huidige locatie zal zijn, maar elders zal verschijnen. Maar bomen kunnen zich niet zomaar verplaatsen, dus als ze ergens niet kunnen groeien, zullen ze simpelweg verdwijnen en niet opnieuw ergens anders verschijnen. Het ergste scenario voorspelt dat de diversiteit van soorten zal afnemen en dat nieuwe soorten moeizaam en langzaam kunnen binnenkomen. Het scenario suggereert dat de ontbossing met name in het zuidelijke en oostelijke deel zal zijn. Als gevolg van versnippering en ongunstige klimatologische omstandigheden zal slechts ongeveer 20 procent van het oorspronkelijke bos behouden blijven. Dit zal leiden tot een vermindering van de soortendiversiteit met 20 tot 30 procent. Deze gefragmenteerde bossen blijven bedreigd door menselijke activiteiten als jacht en ontbossing, waardoor ze geleidelijk zullen afnemen en uiteindelijk instorten op de lange termijn.”
“Die temperatuur is helemaal geen punt. Alleen, kunnen wij met tien graden meer leven?” (Hans Ter Steege)
Welke mate van klimaatverandering het bos nog wel zou aankunnen, verschilt per soort, legde Hans Ter Steege uit. “Het zijn allemaal modellen. Hoewel sommige soorten een opwarming van twee graden wellicht nog wel aankunnen, zullen andere soorten problemen ondervinden, vooral in het centrale deel van het bos. Bij een verdere stijging van de temperatuur zullen droogte en hitte aan de randen toenemen en dit zal de effecten versterken. Hierdoor kan er meer sterfte optreden bij bomen, vooral als er meer droogtes plaatsvinden. Het is onduidelijk wanneer deze veranderingen zich precies zullen voordoen. Een hogere temperatuur zal het probleem verder verergeren, aangezien er geen toename in neerslag wordt verwacht. Dit heeft als gevolg dat er biodiversiteit verloren zal gaan. Het is echter niet bekend welke soorten dit precies zullen zijn en wat de gevolgen hiervan zullen zijn. In het verleden hebben er ook grote veranderingen plaatsgevonden, maar die verliepen geleidelijker. Uiteindelijk zal het bos weer een evenwicht vinden, maar het is de vraag hoeveel soorten er dan nog te vinden zullen zijn. Het grootste probleem is echter of deze veranderingen nog nuttig zullen zijn voor de mens. De aarde heeft in het verleden koudere en warmere periodes gekend, en we bevinden ons nu in een van de koudste periodes. In het grootste deel van de aardgeschiedenis was het tien tot twaalf graden warmer dan nu. Dus die temperatuur is helemaal geen punt. Dat gaat wel, alleen, kunnen wij met tien graden meer leven?”
Amazone gekookt
Secretaris-generaal Antonio Guterres van de Verenigde Naties pleitte in juli van dit jaar voor onmiddellijke en radicale actie tegen klimaatverandering. Hij zei dat de recordhoge temperaturen aantonen dat de aarde van een opwarmende fase is overgegaan in een “tijdperk van wereldwijd koken”.
Dit is inmiddels een realiteit in de Amazone. Al geruime tijd circuleren er video’s, foto’s en publicaties die de massale vissterfte in de regio documenteren.
In het Tefé-meer, gelegen in het Mamirauá reservaat in het Midden-Solimões-gebied, zijn recent minstens 125 rivierdolfijnen gestorven. Onderzoekers wijten de massale sterfte aan een gebrek aan zuurstof en extreme hitte. De droogte in de regio, als gevolg van klimaatverandering en het El Niño effect, heeft geleid tot watertemperaturen van bijna 40 graden Celsius, wat zorgt voor thermische stress bij de dieren. Onderzoekers onderzoeken ook de mogelijkheid dat factoren als vervuiling en afvalophoping in het water bijdroegen aan de sterfte van de dolfijnen.
Vicieuze cirkel
Volgens wetenschappers wordt de extreme droogte in het Amazonegebied als gevolg van de invloed van El Niño, verergerd door ontbossing en bosbranden. Het Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek (INPE) begon in 1998 met het monitoren van bosbranden en dit jaar waren er al bijna 7.000 brandhaarden, het op één na slechtste cijfer ooit, alleen overtroffen door 2022 met 8.659. De luchtkwaliteit wordt als ‘zeer slecht’ beschouwd, volgens een monitoring-app van de Universiteit van de Staat van Amazonas (UEA). De rook en vervuiling door de branden hebben een negatief effect op de regenval in de regio. Daarnaast verergeren droge omgevingen de bosbranden, wat resulteert in een vicieuze cirkel. Dit heeft niet alleen gevolgen voor het noorden van de Amazone, wat op dit moment het zwaarst getroffen gebied is en extra aandacht nodig heeft om de branden en slechte luchtkwaliteit tegen te gaan. Ook de gehele agrarische industrie elders zal uiteindelijk instorten bij een extreme klimaatcrisis in Amazônia. De ‘vliegende rivieren’, vochtige luchtmassa’s die boven de Amazone in de atmosfeer stromen en afhankelijk zijn van de voortdurende respiratie van bomen, zijn essentieel voor de landbouw in Rondônia en Bolivia. Als het bos verdwijnt, zullen er uiteindelijk ernstige gevolgen ontstaan voor de landbouwsector
Snelweg door het bos
De huidige president van Brazilië, Luiz Inácio Lula da Silva van de Partido dos Trabalhadores (PT), liet in de aanloop naar de verkiezingen van 2022 weten de plannen te steunen om de BR-319, 870 kilometer snelweg van Porto Velho naar Manaus, opnieuw aan te leggen, dwars door het Amazonegebied. En er zijn plannen de weg verder noordwaarts door te trekken, tot aan de grens met Venezuela, wat een enorm bosgebied in het westen van de deelstaat Amazonas zal aantasten.
Tijdens een bezoek van de Braziliaanse vicepresident Geraldo Alckmin aan Amazonas op woensdag 4 oktober, drong deelstaatgouverneur Wilson Lima erop aan dat de BR-319 snelweg wordt voltooid voor het transport van hulpmiddelen. De gouverneur benadrukte daarbij het “sociale” belang van de snelweg, met name tijdens crisissituaties zoals de huidige droogte in de Amazone. De reconstructie van de BR-319 was een verkiezingsbelofte van Jair Bolsonaro als presidentskandidaat in 2018 (en ook in 2022). Geraldo Alckmin reageerde op de oproep van Wilson Lima met de toezegging dat de regering een werkgroep heeft opgericht om te onderzoeken of de snelweg in het programma voor economische groei kan worden opgenomen.
Philip Fearnside waarschuwt voor het ontwikkelingsdiscours dat gepaard gaat met de BR-319 en noemt de actie van Wilson Lima in een artikel voor Amazônia Real: “De zuurstofcrisis in Manaus om BR-319 te promoten: Het politieke gebruik van de doden.”
“Ontbossing heeft zijn eigen dynamiek”, legde de wetenschapper uit, tijdens een van de keren dat ik hem over dit onderwerp sprak. “Als je een weg of iets bouwt, dan onttrekt het zich aan de controle van de regering. Ja, de regering besluit om de weg aan te leggen, maar als die er eenmaal is, zijn er vervolgens duizenden individuen die zich verplaatsen en hun eigen beslissingen nemen. En in de praktijk gebeurt dat alles buiten het zicht van de controle van de overheid. Ze kunnen allerlei discussies voeren over bestuur en dergelijke, maar wat er werkelijk gebeurt heeft zijn eigen dynamiek.”
Sociaal-milieueffecten
Naast het gebrek aan drinkwater en de sterfte van dieren, hebben de droogte en branden in de regio ook talloze gevolgen voor de flora en fauna in het water en op het land. Carlos Durigan, wetenschappelijk directeur van de Wildlife Conservation Society Brasil (WCS), benadrukt dat er meerdere aspecten om een analyse vragen om het werkelijke effect van de ernstige droogte en branden in de Amazone te begrijpen.
Hij geeft aan dat tijdens de grote droogte van 2010 veel dode palmbomen werden gevonden midden in het bos. Palmbomen zijn gevoelig voor droogte en essentieel voor het behoud van alle systemen, aangezien ze voedsel zijn voor mensen en dieren.
Daarnaast waarschuwt Durigan voor branden die zich verspreiden naar moeras- en overstromingsgebieden, zoals eerder al gebeurde. Deze gebieden zijn vaak bedekt met een dikke laag rottende bladeren en organisch materiaal, ook wel bekend als ‘wortelmatten’. Deze wortelmatten zijn erg vatbaar voor brand tijdens droogte en dragen bij aan de ernst en omvang van de branden. Bossen in overstromingsgebieden met zwart water hebben geen enkele aanpassing ontwikkeld om vuur te weerstaan, waardoor de impact van brand in moeras- of overstromingsbossen enorm is. Sommige gebieden die tientallen jaren geleden zijn verbrand, zijn nog steeds open struikgebieden, doordat het bos zich niet kan herstellen.
Op sociaal-milieugebied vreest Durigan voor het ontstaan en de verspreiding van ziekten door verontreinigd water, en benadrukt hij de hoge concentratie van afvalwater in rivieren. In Manaus wordt meer dan 90 procent van het afvalwater niet gezuiverd.
Jesem Orellana, een epidemioloog van Instituto Oswaldo Cruz, ook wel Fiocruz genoemd, waarschuwde al eerder via Amazônia Real voor de schadelijke gevolgen van de rook voor de bevolking en de verwachte impact van de intensivering van de klimaatcrisis. Hij benadrukt in een recent interview met het agentschap opnieuw dat mensen met chronische obstructieve longziekte, ouderen en kinderen het meest kwetsbaar zijn voor complicaties zoals uitdroging, irritatie aan de ogen en keel. Het gebrek aan drinkwater kan leiden tot verschillende vermijdbare ziektes (leptospirose, hepatitis A, diarree, dysenterie en darmparasitisme) en verergering van complicaties bij hart- en vaatziekten en hoge bloeddruk. Volgens Orellana worden juist degenen die weinig of niets hebben bijgedragen aan de klimaatcrisis het hardst getroffen, wat hij “onmenselijk, wreed en onrechtvaardig” noemt.
Ware waarschuwing
Wat doet dit alles met gewone mensen in de Amazone, zij die leven en werken in de stad en in de bosgemeenschappen langs de rivieren?
“Mensen lijden veel meer onder de droogte dan onder overstromingen”, zegt Alberto César Araújo, fotograaf en mede-initiatiefnemer van Amazônia Real. “Het watertekort in de gemeenschappen is kritiek en boten bereiken de gebieden niet meer zo gemakkelijk. De logistiek van voedsel en distributie van benodigdheden naar het binnenland gebeurt per boot. Als de scheepvaart wordt belemmerd, is er een reële kans op rantsoenering.”
Carlos Durigan van WCS Brasil is duidelijk: “We kunnen stellen dat we nu te maken hebben met een enorme sociale en ecologische ramp, waarvan de gevolgen nog moeilijk te meten zijn. Er is sprake van grootschalige vernietiging van bossen, natuurlijke omgevingen en biodiversiteit, zowel op het land als in het water. Deze gevolgen zullen de komende jaren nog merkbaar zijn. Helaas zijn de vooruitzichten niet positief vanwege de voortdurende klimaatverandering.
In de afgelopen tijd hebben miljoenen mensen veel geleden onder de hevige rook van de bosbranden. Gelukkig hebben we sinds zaterdag een aantal zware regenbuien gehad die helpen om de lucht te zuiveren en de kwaliteit te verbeteren.
Ik geloof en hoop dat deze periode van grote moeilijkheden waarin we nu leven, een ware waarschuwing zal zijn om onze manier van leven en produceren te veranderen. Alleen op die manier hebben we enige kans om de impact van onze levensstijl op het milieu te verminderen en in de toekomst beter voorbereid te zijn op vergelijkbare scenario’s die zich kunnen blijven voordoen.”
*Fotograaf Raphael Alves uit Manaus brengt met zijn camera de watercyclus in Amazonas in beeld sinds de historische overstroming en wateroverlast van 2009. Dit leidde onder andere tot series als ‘Quando as águas’ – ‘When the waters’ en ‘Riversick’, en tot deelname aan de reizende fototentoonstelling ‘Amazônia | Os Extremos’ – ‘Amazônia | De Extremen’, een initiatief van onafhankelijk persbureau Amazônia Real.
Vind je de artikelen van Banzeiro interessant, boeiend, de moeite waard om te lezen? Zo ja, mogen wij je dan om een kleine gunst vragen?
Wij hebben je hulp nodig…
Banzeiro is de rockende golfslag van een boot op de Amazonerivier. Banzeiro is een onafhankelijk nieuwskanaal dat zich toelegt op verhalen over de Amazone, een belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.
De missie van Banzeiro is: zoveel mogelijk mensen informeren over wat er in de Amazone op het gebied van diversiteit, duurzaamheid en wetenschap allemaal gaande is. Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Maar het runnen van een gratis site is niet goedkoop. En daarom doen we een beroep op jou, onze trouwe bezoeker. Help ons om Banzeiro in de lucht te houden.
Elke bijdrage, groot of klein, die we ontvangen van lezers zoals jij, gaat direct naar de financiering van de journalistiek van Banzeiro.
Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Dank je.
€
Doneer € -