In het Vaticaan te Rome vindt op dit moment de Bisschoppensynode over het Pan-Amazonegebied plaats. Gedurende drie weken bespreken bisschoppen, religieuzen en maatschappelijke leiders uit 56 bisdommen van negen kerkprovincies in het Amazonegebied de situatie. Zij komen uit Bolivia, Brazilië, Colombia, Ecuador, Frans-Guyana, Guyana, Peru, Suriname en Venezuela. Ook deskundigen uit andere delen van de wereld participeren. De gesprekken in de synode gaan onder andere over sociale rechtvaardigheid, de situatie van de inheemse volken en de klimaatverandering als gevolg van ontbossing. De synode die begon op 6 oktober en afsluit op 27 oktober heeft als thema: ‘Amazonia: nieuwe wegen voor de kerk en voor een integrale ecologie’.
Als opmaat naar de synode in Rome waren er in het hele Amazonegebied bijeenkomsten om gemeenschappen te betrekken bij de voorbereidingen. Daarbij vervulde REPAM, het transnationale netwerk van de katholieke kerk in Amazonia, een sleutelrol.
REPAM, opgericht in 2014, staat voor Rede Eclesial Pan Amazônica (Pan Amazone Kerkelijk Netwerk). Uitgangspunt voor de activiteiten van REPAM is de milieu-encycliek Laudato Si’, ‘Wees Geprezen’ uit 2015 van paus Franciscus.
“Laudato si’ van paus Franciscus mag niet gereduceerd worden tot een groene ecologie. Hij verdedigt een integrale ecologie, die het milieu, het sociale, het politieke, het culturele, het alledaagse en het spirituele omvat.” – Leonardo Boff, bevrijdingstheoloog
INTERVIEW
Medewerkers van REPAM bezochten het afgelopen jaar katholieke gemeenschappen in het hele Amazonegebied. João Gutemberg, ook bekend als broeder Marista, was een van hen.
Ik sprak met João Gutemberg in het Instituto de Teologia (Instituut voor Theologie) in Manaus, Amazonas over de rol van REPAM als een letterlijk grenzen overschrijdend verbindend netwerk.
“REPAM is een kerkelijk netwerk in de Amazone, met de nadruk op netwerk.” João Gutemberg wil meteen alle mogelijke onduidelijkheden uit de weg hebben: “REPAM is dus géén kerkelijke instelling, in het leven geroepen om de pastorale systemen binnen de kerk te organiseren. De kerk in het Amazonegebied ís al georganiseerd. Zo zijn er de bisschoppenconferenties, de conferenties van religieuzen, er zijn caritas-organisaties, er zijn vicariaten (plaatsvervangende bestuursorganen – CCE) in de bisdommen. Er bestaat dus al een gevestigd systeem van organisatie binnen de kerk. Wat doet REPAM dan wel? REPAM legt verbindingen tussen katholieke instellingen in het Amazonegebied. REPAM heeft als doel te helpen een netwerk van synergieën te creëren. Over onderwerpen met betrekking tot het Pan-Amazonegebied. Het is een kerkelijk netwerk dat de Amazone als een geheel benadert, als een systeem van onderling verbonden culturen, op het niveau van de negen Amazonelanden, maar met de wereld in gedachten, met het idee dat de Amazone er is voor de planeet.”
“Al die ideeën die stromen kunnen met elkaar een synergie creëren.”
Wat zijn de hoofdthema’s waarop REPAM zich richt, en die ook in de voorbereidingen voor de Amazonesynode aan bod komen? De aandachtspunten zijn opgebouwd rondom acht assen, acht kernbegrippen, legt João Gutemberg uit. Hij noemt als eerste de situatie van de mensenrechten, een onderwerp dat iedereen in het Pan-Amazonegebied aangaat en waar de kerk zich van oudsher aan verbindt. Andere belangrijke thema’s zijn de inheemse gemeenschappen en bevolkingsgroepen die zich in kwetsbare situaties bevinden. Hij noemt vorming en direct daarmee verbonden de ontwikkeling van pastorale begeleidingsmethoden vanuit een Amazonees perspectief. Gutemberg: “Er is op dat gebied heel veel communicatie in de Amazone, in de vorm van catechese, pastorale theologie, seminars enzovoort. De vraag is of deze vorming ons met elkaar verbindt, met de Amazone-thema’s. Of dat het een algemene vorming is. Algemene vorming is erg belangrijk, maar het is ook erg belangrijk dat de vorming aansluit bij de realiteit van de plaats waar zij in praktijk wordt gebracht. Het is belangrijk dat het gaat over Amazone thema’s, Amazone cultuur, het Amazone perspectief voor de toekomst, de risico’s die de Amazone loopt. Vorming moet niet alleen een programma-onderdeel zijn in instellingen. Ga dieper. Het thema Amazone vraagt om visie en bewustwording in de gemeenschappen. De kerk in de Amazone is ook een mobiele kerk. Al die ideeën die over de wegen stromen kunnen met elkaar een synergie creëren.”
De volgende as: Sociale rechtvaardigheid en goed leven. De naam was eerst: Alternatieven voor ontwikkeling. Het thema ontwikkeling riep echter vragen op. Wat moest er worden ontwikkeld? Het woord ontwikkeling heeft meerdere betekenissen, is in sommige vormen niet altijd goed voor de plaatselijke bevolking en kan dientengevolge ook tegenstrijdigheden oproepen. En dus veranderde de naam van deze as. Sociale rechtvaardigheid en goed leven zijn woorden, zegt Gutemberg, die staan voor helpen. En voor duurzame manieren van leven, in lijn met agro-ecologie, in overeenstemming met lokale middelen van bestaan die de omgeving niet verwoesten, maar mensen en gemeenschappen in staat stellen in hun eigen cultuur en met zorg voor het milieu te leven en een toekomst op te bouwen.
En natuurlijk heeft de kerk niet het laatste woord en is het de politiek die de beslissingen neemt en verantwoordelijk is voor de sociale gevolgen daarvan. REPAM is het woord van de kerk, zoals Gutemberg benadrukt. Maar, zegt hij, de mensen in de kerk staan ook in de samenleving. Het gaat hier om het creëren van een nieuwe cultuur van het goede leven, via inspraak in openbaar beleid, via forums en seminars.
Gutemberg: “REPAM, ik herhaal het, organiseert geen instellingen, omdat het een netwerk is, maar het voedt processen en beïnvloedt ideeën, die zijn gebaseerd op deze lijn van goed leven en sociale zorg voor het milieu.Voor dat alles hebben we communicatie nodig. Communicatie is nodig voor sociale transformatie. Wat is de rol van communicatie in de samenleving als geheel? Er is de communicatie van de informatie. Er is de communicatie die ideologieën uitdraagt. Wij hebben echter communicatie nodig die kennis overneemt uit het leven van mensen en die nieuw denken genereert. Bijvoorbeeld over ecologie. Communicatie over goede ecologie is geen taal die rechts of links is, het is de taal van iedereen. Het is een zaak van en voor iedereen, omdat degenen die leven allemaal menselijke wezens zijn en afhankelijk van het leven van alle andere wezens en van de natuur. Dus het gaat voorbij ideologieën.”
Als ik opmerk dat de Braziliaanse regering van president Bolsonaro daar minder van overtuigd is, antwoordt Gutemberg op de hoogte te zijn van de kritiek van politici en anderen op de Amazonesynode. Ja, er zijn mensen die de encycliek Laudato Si’ in twijfel trekken, die de interesse van de kerk voor de zorg voor de Amazone in twijfel trekken. Maar, zegt hij, laten we nu niet beginnen de beweegreden te analyseren van mensen die een andere kijk hebben. Gutemberg: “Wij streven niet naar een botsing. Wij gaan uit van een eenheidsdoel. Met het oog op de redding van mensen en de planeet. Wij hoeven onszelf niet te verdedigen, omdat we eenvoudigweg geen concurrentie zoeken. Wij willen het goede verkondigen en voor het leven zorgen.”
Echter, waar REPAM het leven centraal stelt, gebruikte de Braziliaanse generaal Augusto Heleno Pereira, de minister die gaat over de veiligheidsdienst Gabinete de Segurança Institucional (GSI), in een interview het woord “neutraliseren” toen hij het had over de activiteiten van katholieke geestelijken die het opnemen voor inheemse volken, landlozen, vluchtelingen en het milieu.
“Neutraliseren” – een shockerend woord. Gutemberg: “Ik weet het. Ik vind het naïef. Wie kan de adem van de geest tegengaan? Mijn indruk is dat deze uitspraken meer belangstelling hebben gewekt voor de synode. Omdat het maatschappelijk middenveld nu weet dat er een synode is. We hebben met veel sociale leiders gesproken die geïnteresseerd zijn in de synode, en blij zijn met het feit dat er eindelijk een internationaal orgaan is dat oproept tot een positieve agenda met betrekking tot de zorg voor het Amazonegebied.”
Internationale of nationale of lokale agenda’s gaan meestal over de economische exploratie van de Amazone, legt Gutemberg uit. In dat kader is het dus heel belangrijk, zegt hij, dat een internationale organisatie met respect voor de positieve gevolgen, zoals de katholieke kerk, een vergadering belegt over de Amazone, die niet alleen belangrijk is voor de Amazone, maar voor het hele planetaire evenwicht. Gutemberg: “Dus dit is heel belangrijk en moet worden beschouwd als een positieve boodschap van internationale solidariteit.”
“Het synodale proces is Voor, Tijdens en Na.”
Een andere as, die volgens Gutemberg vooral ook belangrijk is voor de organisatiestructuur van REPAM zelf, is de mapping-as: “Het in kaart brengen op Pan-Amazone niveau van wat er er leeft in alle kerkelijke rechtsgebieden van de Amazone. Wat is er al georganiseerd? Hoe kunnen we onszelf beter organiseren? Deze dynamische vorm van het in kaart brengen van het gebied zal uiteindelijk een meer gekwalificeerde organisatie genereren.”
Een organisatie die adequaat kan inspelen op de problemen van, onder andere, de grenskerk, ook een punt van aandacht voor REPAM. Gutemberg: “Erg belangrijk, omdat er in het grote Amazonegebied veel grensrealiteiten zijn. Internationaal en zelfs tri-nationaal. Door de grenzen behoren volken staatsrechtelijk gezien tot verschillende landen, ze behoren tot verschillende kerkelijke rechtsgebieden. Vaak is de taal anders. Maar de cultuur van de volkeren is dezelfde. Hoe initieert de kerk een dialoog in de gebieden met een lange drievoudige grens? Zo grenst de Braziliaanse deelstaat Acre in het zuidoosten aan Bolivia en in het zuiden en westen aan Peru. Tabatinga in het gebied van de Alto Solimões (Solimõesrivier – CCE) grenst aan Peru en Columbia. De deelstaat Roraima grenst aan Venezuela in het noordwesten en noorden en aan Guyana in het noordoosten en oosten. Amapá grenst aan Suriname en Frans-Guyana in het noordwesten. Er zijn dus veel grenzen. We hebben daar een mooi proces op gang gebracht, van motiveren, verbinden en tot dialoog brengen van kerken over grenzen heen. We noemen dit het sociaal aan elkaar naaien van stoffen waarbij mensen en culturen worden gewaardeerd. De grensgebieden kennen vaak sociale problemen. Dan is de vraag: Hoe organiseert de kerk een dialoog in gebieden met een lange, soms drievoudige grens? Hoe brengt de kerk als moeder, als genezer, als verlosser dialogen tot stand?”
En dan is er de zorg voor het milieu. Gutemberg: “Ook daarvoor is dialoog nodig. Het is een inspiratie voor alle organisaties, inclusief politici, dat Amazonelanden een dialoog aangaan om tot een echte, gemeenschappelijke zorg voor de Amazone te komen. Het werkt niet als er in het ene deel met zorg met het gebied wordt omgesprongen, terwijl het elders wordt verwaarloosd en vernietigd, omdat biomen zeer intelligent met elkaar samenwerken. We moeten dus ook in dit perspectief nadenken over met elkaar samenhangende sociale politieke en pastorale acties.”
Gaat de Amazonesynode radicale veranderingen in de katholieke kerk brengen, zoals sommigen hopen en anderen vrezen (sommige conservatieve bisschoppen beschuldigden de paus al van “ketterij”)? Ik vraag het João Gutemberg.
“De synode is niet gericht op radicale verandering van de katholieke leer. De gevestigde leer staat vast. De synode is meer bedoeld om de Amazone thema’s die de Amazone en de kerk als geheel dienen, te verdiepen. Net zoals de planeet bijvoorbeeld afhankelijk is van het evenwicht van de Amazone voor het klimaatprobleem, met betrekking tot de regenval, met betrekking tot de kwestie van genetische principes, met betrekking tot drinkwater. Er kan een spirituele visie uit voort komen die we ecotheologie noemen. Dan kan de Amazone samenwerken met de inbreng van de wijsheid van zijn mensen. Maar dat is mijn mening.”
De grote rijkdom van de synode is het participatieve proces, zegt hij. “Ik geloof niet dat de bijeenkomst in Rome normatief moet gaan worden door grote hoeveelheden en geweldige resultaten. Omdat het een bouwproces is. Het synodale proces is Voor, Tijdens en Na.”
Hij legt uit: “Tijdens de voorbereidingen van de synode in de gemeenschappen werd er veel naar de mensen geluisterd en dat leidde tot veel dialoog, veel suggesties over hoe de kerk verder kan gaan. Deze suggesties komen niet altijd terecht bij een centraal comité, ook al zijn ze goedgekeurd, omdat er zoveel suggesties zijn. Veel daarvan is lokaal gebonden, betreft maar een deel van het grondgebied. Deze suggesties zullen dus niet altijd aan bod komen bij de synode in Rome, omdat het niet mogelijk is. Dat wil niet zeggen dat ze geen waarde hebben bij het bewerkstelligen van een meer kerkelijke dynamiek. Het evangelie is per definitie dynamisch. Wij geloven dat de synode een bron van inspiratie zal zijn voor sommige elementen die voor de hele kerk gelden. Maar ook zal er inspiratie zijn voor onderwerpen die alleen van toepassing zijn op de kerk in de Amazone. Maar dat alles genereert, net zoals de hele lijn van de paus, een gevoel van synodaal, samen lopen. Hoe zal ik het zeggen? Minder binnen het juridische en meer binnen de dynamiek van het onderscheidingsvermogen. De bisschoppen die naar Rome gaan, zullen veel met elkaar in dialoog gaan. Ze zullen veel ideeën uitwisselen. Ze zullen de steun van de paus hebben. Ze zullen hun gedachten helder krijgen. En dat zal niet stoppen als ze terugkomen. Ze zullen gretig zijn om door te gaan met de reflectie. Dat is katholiciteit.”
“Bedanken is zorgen en verdedigen. Wanneer het huis wordt bedreigd, zorg dan voor het huis.”
Voor zover de media al aandacht besteden aan de Amazone synode, lijkt de aandacht hier in Europa maar naar een punt uit te gaan: Komen er getrouwde priesters in de Amazone? En (maar die vraag wordt minder gesteld): Gaan vrouwen de mogelijkheid van een gewijde functie krijgen binnen de kerk? Als het aan de Braziliaans-Oostenrijkse bisschop Mgr. Kräutler ligt, gaat dat zeker gebeuren. Hij vermoedt dat de synode zal besluiten om oudere en gehuwde mannen (viri probati) tot het priesterschap toe te laten en vrouwen minstens tot het diakenambt, zo zei hij een paar maanden terug in een televisie-interview met de Oostenrijkse publieke omroep ORF. Mgr. Kräutler hoopt dat te zijner tijd ook vrouwen tot priester gewijd zullen worden: “Als tweederde van onze gemeenschappen op competente wijze en met veel inlevingsvermogen door vrouwen geleid worden, waarom kan de vrouw dan ook niet de wijding ontvangen en voorgaan in de eucharistie?”
Gutemberg: “De kerk in de Amazone is zeer, zeer enthousiast over de inzet van vrouwen. Mensen hopen dat de synode dat zal waarderen met de mogelijkheid van een gewijd leven voor vrouwen. En dat de synode zich zal uitspreken over de geestelijkheid in het algemeen. Om wat voor soort priester vraagt de realiteit? De eucharistie wordt algemeen als belangrijk beschouwd voor de kerk en de mensen. Dus als gemeenschappen belangrijk zijn, moeten we de eucharistie vieren. We kunnen dus niet in een dialectiek blijven zitten waarbij we zeggen hoe belangrijk de eucharistie wel niet is, maar nalaten de viering van de eucharistie te faciliteren. Dus wat is de vraag? Hoe gaan we daar creatief mee om? Dan zul je je wenden tot zich-in-het-geloof-bewezen-mannen die gewijd kunnen worden. Een andere manier is om priesters die het priesterschap hebben verlaten, maar voorbeeldig leven, te laten terugkeren naar de bediening. Ik durf geen antwoord te geven. Ik hou mij voor nu liever bij de vragen.”
Een woord dat ik in de rooms-katholieke kerken in het Amazonegebied vaak hoor is transformatie. Dit verschilt wezenlijk van de kerkelijke werkelijkheid in Nederland, waar de meeste bisschoppen meer zijn geïnteresseerd in restauratie dan in transformatie.
João Gutemberg knikt: “Ik realiseer me dit heel erg als ik door Europa reis en ook door de reacties van mensen uit andere landen als die naar hier komen. Bezoekers uit andere landen zijn meestal zeer verbaasd. Omdat het voor hen lijkt op een droomkerk, in die zin dat het leiderschap hier niet is verweven met pracht en praal. Onze bisschoppen zijn eenvoudig levende mensen, het zijn bisschoppen die leven zoals de mensen, die naar de gemeenschappen in de buitenwijken gaan. Onze relaties met de bisschoppen zijn als die met vrienden. Je kunt ze bellen en met ze praten bij vergaderingen. Als ze met de boot reizen of gemeenschappen bezoeken, slapen ze in een hangmat. Ze halen je zelf met de auto op van het vliegveld. Wat is de eucharistie? De eucharistie is het leven en de passie, de dood en opstanding van Jezus. De bisschoppen hier komen waar ze nodig zijn, geven niet om shows. Ze staan stevig met hun voeten op de grond, zijn down to earth. Ik hou ook van plechtige massa’s en grote feesten, omdat we soms een goede tijd met elkaar nodig hebben om samen te vieren, plechtige momenten ook. Maar het hoeft niet elke dag zo te zijn.”
Down to earth dus.
Gutemberg: “Ik vind het een mooie uitdrukking. Ik geloof daar in. Het thema van de kosmische eucharistie komt erin aan bod, evenals van de ecologische bekering. Dat is tegenwoordig een heel sterk opkomend thema in de theologie: ecologische bekering. Bekeer je naar de planeet. Bekeer je naar het huis. Zoals de Christus werd geïncarneerd in het huis. Dit is een van de centrale thema’s van de encycliek Laudato Si’. Ecologische bekering. Dat werd al gezegd door paus Johannes Paulus de Tweede. En dat is al geschreven door Benedictus de Zestiende. Maar Franciscus publiceerde het in een encycliek en wijdde er een hoofdstuk aan. Zodat we niet meer weg rennen uit het huis van de wereld, maar het huis binnen gaan, omdat het het Huis van God is en het heiligdom dat God voor ons leven heeft geschapen. Dus ga dit huis binnen om het te vieren. Bedanken is zorgen en verdedigen. Wanneer het huis wordt bedreigd, zorg dan voor het huis.”
Kan de rooms-katholieke kerk in de Amazone een centrum zijn waar een groene transformatie kan beginnen, die zich uitspreidt over de rest van de wereld?
João Gutemberg verwijst naar het logo van REPAM: “Fonte de Vida no Coração da Igreja, de Pan-Amazone als Levensbron in het Hart van de Kerk. Het is niet het centrum van het leven, het is de bron. In het hart van de kerk. Wat is die geweldige Amazone? Het is de in de wetenschap bekende plek met de meeste bronnen van leven, van grondstoffen, belangrijk voor zowel het natuurlijke leven van ecosystemen, micro-organismen, als voor de waterkringloop en het klimaat. Het is ook een bron van spiritueel leven. Omdat het mensen zijn die in dit systeem leven. De veelheid aan inheemse culturen en stedelijke culturen. We hebben manieren waarmee we ons verhouden tot onze ecosystemen. En als anderen daarin zijn geïnteresseerd, kunnen we die delen, met een evangelische geest, niet vanuit een vorm van macht, maar met eenvoud.”
“Laudato Si’ is geen ideologische positie van A, B, C of D noch een religieuze positie van A, B, C of D. Het is een boodschap voor iedereen.”
De Amazone als bron van inspiratie. Er is echter ook het tegenovergestelde, beaamt João Gutemberg: “Wij hadden veel te leren toen de maatschappij zich hier ontwikkelde. We zien in veel landen in Europa, Duitsland bijvoorbeeld, dat stedelijke ecosystemen worden hersteld, in stadsparken. In het Amazonegebied bevinden we ons in het centrum van de ecologie maar doen we het tegenovergestelde. Wij zijn een slecht voorbeeld. Omdat we de stedelijke bossen hebben vernietigd. Wij bevinden ons in het proces van vernietiging. Terwijl ze elders bezig zijn met herstel. Van ecosystemen. Opdat de natuur zichzelf kan regeneren. Overal op de planeet. Dus de vraag over wat de Amazone de wereld kan leren heeft ook een andere kant: Wat kan de Amazone zelf leren van de wereld? Dat betekent wetten. Vanuit een strikte ecologische zorg ecologische wetten invoeren naar het voorbeeld van andere landen. Zij zijn een voorbeeld voor ons. Voor de Amazone.”
“Ze organiseren zich tegen de evangelicalen.” Het is een kritiek die, zeker door tegenstanders van religie in het algemeen en van de rooms-katholieke kerk in het bijzonder, nogal eens wordt geventileerd, als reactie op het initiatief van Paus Franciscus.
“Mijn antwoord is altijd hetzelfde”, reageert João Gutemberg. “Paus Franciscus schreef de encycliek Laudato Si’ voor alle bewoners van de planeet, over ecosystemen, integrale ecologie, mensen in het milieu en het milieu voor het menselijk leven. Het is geen ideologische positie van A, B, C of D noch een religieuze positie van A, B, C of D. Het is een boodschap voor iedereen. Godzijdank neemt de katholieke kerk het voortouw in deze milieudiscussie, maar eerder al hebben de joden ecologische artikelen uitgegeven, de moslims hebben zich al uitgesproken, de Oosters-orthodoxe kerk – patriarch Bartholomeus is een groot activist. Dus daarom zullen de kerken het begrijpen, ze zullen begrijpen dat het deel uitmaakt van hun eigen spiritualiteit, van de natuur, een geweldige schepping van God die moet worden verzorgd en niet beheerst. De fout zit hem in Genesis 2, omdat dat altijd werd gebruikt om de aarde te domineren.”
Over de steeds machtiger wordende evangelische kerken in Brazilië is hij kort. “Ik wil niet alle evangelicalen over een kam scheren, maar neo-pinkstermensen, zij staan ten dienste van marktideologieën. Elke marktideologie is gebaseerd op financiële winst. Ze gaan dus niet uit van een spiritualiteit van sociale en ecologische integratie. Hun basis is noch integer noch spiritueel, maar financieel.”
Voordat ik afscheid neem komt hij nog even terug op waar mijn interview met hem mee begon: de rol van REPAM bij het voorbereiden van de synode. Gutemberg: “De synode is heel duidelijk een synode van bisschoppen. REPAM zorgde voor een werkondersteuning, omdat het de enige kerkorganisatie in het Pan-Amazonegebied is. Dus organiseerden wij bij REPAM de forums, de discussies, de dialogen, waarna alles werd overgedragen aan de bisschoppen, die hiermee een werkinstrument voor de synode zullen hebben.”
Vond je het artikel interessant, boeiend, de moeite waard om te lezen? Zo ja, mogen wij je dan om een kleine gunst vragen?
Wij hebben je hulp nodig…
Banzeiro is de rockende golfslag van een boot op de Amazonerivier. Banzeiro is een onafhankelijk nieuwskanaal dat zich toelegt op verhalen over de Amazone, een belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.
De missie van Banzeiro is: zoveel mogelijk mensen informeren over wat er in de Amazone op het gebied van diversiteit, duurzaamheid en wetenschap allemaal gaande is. Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Maar het runnen van een gratis site is niet goedkoop. En daarom doen we een beroep op jou, onze trouwe bezoeker. Help ons om Banzeiro in de lucht te houden.
Elke bijdrage, groot of klein, die we ontvangen van lezers zoals jij, gaat direct naar de financiering van de journalistiek van Banzeiro.
Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Dank je.
€
Doneer € -