De droogte in de Amazone krijgt dit jaar meer aandacht in de Braziliaanse en internationale media dan normaal. De oorzaken van de droogte, de hevigste uit de moderne geschiedenis, lijken voorlopig eerder natuurlijk te zijn dan het gevolg van menselijk handelen. (Foto: Manaus onder rook bosbranden © Raphael Alves)
Normaal gesproken is september de maand waarin de jaarlijks weerkerende droogteperiode het meest voelbaar is in het Amazone regenwoud. Dit jaar is de situatie ongewoon volgens meteorologen, die de huidige droogte abnormaal noemen en verwachten dat die de komende maanden nog zal verergeren en het begin van het regenseizoen zal vertragen, dat gewoonlijk in oktober begint.
“Inwoners Manaus klagen over prikkende neuzen en kelen, en zelfs de vogels zijn stil” (Bruno Kelly, Reuters)
Experts schrijven de langdurige droogte en buitengewoon lage waterstanden in de rivieren van de Amazone toe aan een combinatie van twee factoren: El Niño en de opwarming van de Noord-Atlantische Oceaan. Deze factoren hebben een negatieve invloed op de vorming van wolken en regen.
Met name in de Braziliaanse deelstaten Acre, Rondônia, Roraima en Amazonas in het westelijke Amazonegebied is de situatie zeer ernstig. Elke drie tot zeven jaar treedt er een sterke opwarming op van het normaal koele zeewater langs de evenaar in de oostelijke Grote Oceaan, wat invloed heeft op het weer in grote delen van de wereld. Dit fenomeen, El Niño, zorgt voor een hogere zeewatertemperatuur en verspreidt hitte over het continent. Als gevolg hiervan neemt de verdamping van rivierwater toe en is er minder neerslag in het gebied.
Dit jaar is El Niño bijzonder hevig en zorgt op veel plaatsen voor een recorddaling van het waterpeil. Op dit moment heeft de Rio Madeira, de belangrijkste zijrivier van de Amazone, te maken met een extreem lage waterstand.
Betekent dit dat El Niño nu verantwoordelijk is voor het uitdrogen van het grootste, vochtige, tropische regenwoud van de planeet, met merkbare effecten op grote rivieren die voorheen als ‘onaantastbaar’ werden beschouwd, zoals de Negro, Solimões, Purus, Juruá en Madeira? Deze vraag kan pas beantwoord worden na uitgebreid wetenschappelijk onderzoek, aldus de Braziliaanse journalist Lúcio Flávio Pinto in een artikel met de titel ‘Entre cheia e seca, a Amazônia circunstancial’ – ‘Tussen overstroming en droogte, de Amazone in context’, voor het onafhankelijke persbureau Amazônia Real uit Manaus.
Het Nationale Instituut voor Amazone Onderzoek (INPA) in Manaus, dat verbonden is aan de federale regering, verklaarde dat het opwarmen van oceaanwater in de Noord-Atlantische Oceaan vergelijkbare effecten heeft op het bos als El Niño, hoewel beide fenomenen zich voordoen in verschillende delen van de Amazone. Met andere woorden, zowel El Niño als het opwarmen van oceaanwater verminderen de neerslag in het gebied. De meteorologische dienst van INPA noemt het gelijktijdig optreden van deze twee gebeurtenissen “zorgwekkend”.
De droogte in Brazilië heeft ernstige gevolgen voor de steden en gemeenschappen in de Amazone. Het lage waterpeil blokkeert de doorvaart voor boten, het belangrijkste transportmiddel in het gebied. Dit leidt tot water- en voedseltekorten. Daarnaast is er sterfte onder vissen, dolfijnen en andere dieren.
Een gezamenlijke verklaring van het Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek (INPE), het Nationaal Instituut voor Meteorologie (INMET), het Nationaal Agentschap voor Water en Basisvoorzieningen (ANA) en het Nationaal Centrum voor Risico- en Rampenbeheer (CENAD) wijst op drogere omstandigheden aan het einde van het jaar (oktober, november en december) in de noordelijke regio, met name in het Amazonegebied.
Voor het zuiden van het land, dat te kampen heeft met overstromingen, wordt juist bovengemiddeld veel regenval verwacht.
De natuur is nog steeds de hoofdrolspeler in het Amazonewoud
Journalist Lúcio Flávio Pinto noemt het in zijn artikel voor Amazônia Real van groot belang om over betrouwbare gegevens te beschikken voordat er conclusies kunnen worden getrokken over mogelijk ernstigere gevolgen dan wat er elk jaar sowieso al in het gebied gebeurt. Het niveau van de Rio Negro, bijvoorbeeld, is gedaald tot de helft van het laagste punt van vorig jaar, maar is lager dan tijdens de grote droogtes van 2005 en 2010. Dit geeft aan, betoogt hij, dat het om een periodiek verschijnsel handelt.
Maar er is meer aan de hand. Een belangrijke factor bij de recente problemen is volgens hem dat de overstromingsgebieden van het Amazonebekken lange tijd zijn genegeerd door autoriteiten, regeringen, ondernemers en zelfs wetenschappers. Dit gebied, een strook land van 15 miljoen hectare langs de Amazonerivier, is vruchtbaar en was ooit het dichtstbevolkte en bekendste deel van Amazônia. Maar door de aanleg van wegen voor economische projecten als mijnbouw, landbouw en waterkracht, is het in de vergetelheid geraakt. De kennis over dit deel van het gebied, dat al bewoond wordt sinds de komst van Europeanen in de 16e eeuw, bleek gebrekkig of zelfs niet aanwezig in de recente verslaggeving over de droogte.
Volgens Pinto werden de beelden van het verdwijnen van een gemeenschap aan de oevers van de Amazone in de staat Amazonas beschouwd als een bijna unieke en even indrukwekkende ramp, vergelijkbaar met de overstromingen in het zuiden van Brazilië. Deze aardverschuivingen, ook wel ’terras caídas’ – ‘vallende aarde’ genoemd, zijn een natuurlijk onderdeel van het vormingsproces van de Amazone, benadrukt hij, en over een strook van 300 kilometer langs de rivierbedding te vinden.
In dit specifieke geval meent hij dat er naast de grotere blootstelling van de oever aan erosie, ook nalatigheid was van de autoriteiten. Ze waren volgens hem op de hoogte van de situatie, maar namen geen maatregelen om het ongeluk te voorkomen en schoven de schuld af op de “kwaadaardige natuur”.
Ondanks de enorme inspanningen die de mens er de afgelopen 60 jaar verrichtte, is de natuur nog steeds de hoofdrolspeler in het Amazonewoud. Als we de natuur niet begrijpen en niet goed behandelen (wat veel kennis vereist), kan zij deel gaan uitmaken van bestaande destructieve acties, maar dan met veel grotere kracht dan we tot nu toe hebben gezien. Dit kan uiteindelijk rampzalige gevolgen hebben voor het gebied, benadrukt Pinto.
Overigens heeft hij slechts gedeeltelijk gelijk met zijn bewering “dat de overstromingsgebieden van het Amazonebekken lange tijd zijn genegeerd, zelfs door wetenschappers”. Zo was de Nederlandse wetenschapper Arie Staal eind 2017 in het plaatsje Barcelos aan de Negrorivier halverwege Manaus en de garnizoensplaats São Gabriel da Cachoeira. Hij was daar met een collega, de Braziliaan Bernardo Flores. Die deed er onderzoek naar de gevoeligheid van de overstromingsvlakten van de Amazone, in dit geval van de Negrorivier, na verbranding.
Arie Staal: “Ik liep een week met hem mee bij zijn veldwerk. Hij plantte wat bomen in overstromingsvlakten: op plekken die niet zijn verbrand, één keer zijn verbrand en twee keer, om te kijken hoe die zich herstellen. En om beter te begrijpen waarom die verbrande bossen – dat was de conclusie van zijn promotie onderzoek (Resilience of Amazonian forests. The roles of fire, flooding and climate – CCE) – als ze twee keer zijn verbrand, niet meer lijken te herstellen.”
De natuurlijk rijkdom van de overstromingsvlakten maken ze ook kwetsbaar
Ik ken de Negrorivier, heb hem helemaal tot aan de grens met Colombia bereisd. Het gebied lijkt redelijk ongeschonden, zeker stroomopwaarts voorbij São Gabriel da Cachoeira waar de woongebieden van de inheemse volken Tukano, Dessana en Makú of Hupdeh zijn. Dat deel, van de Negrorivier tot aan de Tiquiérivier en de grensplaats Pari-Cachoeira, Alto Rio Negro (Boven-Negrorivier) geheten, is door de lichtzure graad van het ‘zwarte’ rivierwater relatief arm aan voedingstoffen; de vissen zijn er klein, de weidegronden schraal.
Heel anders is de situatie in Barcelos. Het grondgebied van Barcelos, voorheen Mariuá, beslaat 122.476 vierkante kilometer, waardoor het de op een na grootste gemeente in Brazilië is (achter Altamira, Pará), wat oppervlakte betreft vergelijkbaar met de staat New York in de Verenigde Staten. In tegenstelling tot de Boven-Negrorivier is het zwart-watergebied bij Barcelos met zijn uitgestrekte vloedbossen rijk aan vis. Barcelos is internationaal bekend door de handel in tropische aquariumvissen, met als meest bekende de cardinal tetra. In het gebied komen ook grotere vissoorten voor als de Tucaneré baars en de meervalsoorten Pirarara, Pintado en de door zijn vraatzucht beruchte Paraiba. De laatste is vooral ook door zijn grootte (tot 3,6 meter) geliefd bij de thrill-seekers onder de sportvissers.
De natuurlijk rijkdom van de overstromingsvlakten bij Barcelos en de aantrekkingskracht daarvan op mensen maken ze ook kwetsbaar. Mensen in Barcelos leven met en praten veel over vuur, merkte Bernardo Flores tijdens zijn masterstudie bij INPA, het Nationale Instituut voor Amazone Onderzoek in Manaus.
Zijn eerste studierichting was biologie. Toen Bernardo Flores na zijn bachelor voor zijn master verder wilde met ecologie en daarvoor bij INPA aan de slag ging, ontdekte hij hoezeer de overstromingsvlakten in het gebied door de de verandering van het klimaat onder druk stonden.
Zo was er sprake van grote droogtes en extreme regenperiodes. Ook werd het soms niet droog genoeg. De flood pulse, de jaarlijkse overstromingspuls die het ecosysteem in evenwicht houdt, was verstoord. In een ecosysteem dat voor zijn eigenschappen afhankelijk is van de overstromingspuls van de rivier heeft elke verandering invloed op de vegetatie. En op de hele levenscyclus daar.
Vervolgens ontdekte Bernardo Flores in de documenten die hij bestudeerde, dat die plekken ook branden, dat het bos in de overstromingsvlakten zeer ontvlambaar is en het vuur tot in de verre omtrek lijkt te verspreiden. Toen Flores onderzocht wat het bos hier zo brandbaar maakte, vond hij een accumulatie van organisch materiaal als gevolg van de overstromingen. Dat materiaal wordt opgeslagen en vastgehouden in wortelmatten. En die kunnen, wanneer het droog is, zoals bijvoorbeeld in de El Niño-jaren, heel erg branden. Satellietmetingen en veldonderzoek wijzen uit dat deze branden grote aantallen bomen vernietigen.
Waarmee we zijn aanbeland in de huidige tijd van extreme droogte, aangejaagd door onder andere El Niño.
De kracht van ’s werelds langste en machtigste rivier
In 1976 bevond journalist Lúcio Flávio Pinto zich tijdens een van de grootste overstromingen ooit op een boot op de Amazone. Tijdens zijn reis maakte hij een tussenstop bij Maicuru, in de gemeente Monte Alegre in Pará. Hier werkte de Braziliaanse wetenschapper Felisberto Camargo aan een project om de voedingsstoffen die door de enorme rivier vanuit de Andes naar de Atlantische Oceaan werden gebracht te onderscheppen en vast te houden. Hij stortte ze op de bodem van een meer om zo het meest vruchtbare land ter wereld te creëren.
Echter, het plan had geen rekening gehouden met de kracht van ’s werelds langste en machtigste rivier. Met een stroomsnelheid tot 230.000 kubieke meter water per seconde vernietigde de Amazone alles en overspoelde alles wat er lag.
De journalist eindigt zijn betoog met de conclusie dat Brazilianen (zelfs die uit het Amazonegebied) nog steeds maar weinig tot bijna niets weten over de regio – en vooral, onwetend zijn over de levens daar aan de zijlijn, aan zichzelf overgelaten, alleen interessant als er zich problemen voordoen – “of zoals men ze dan noemt, tragedies”.
Vrijdag 13 okober 2023 meldt fotograaf Raphael Alves** uit Manaus: “Drie dagen rook van illegale bosbranden rond Manaus… Manaus behoorde die dagen tot de plaatsen met de slechtste luchtkwaliteit ter wereld.”
Het heilige woud
De Amazonese dichter en musicus Celdo Braga uit Manaus schreef, naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Amazone, ‘Queimada’ – ‘Brand’, dat eindigt met de woorden:
A minha cidade um dia floresta
nem lembra da chama que a derrotou
Silêncio de tudo no pouco que resta
a luz do poema que se manifesta
é a selva sagrada que em mim não queimou
Mijn stad, ooit een bos
herinnert zich niet de vlam die haar verbande
Diepe stilte in het weinige dat blijft
het licht van het gedicht dat baan breekt
is het heilige woud dat in mij niet verbrandde
*Lúcio Flávio Pinto is een Braziliaanse journalist die al sinds 1966 actief is. Hij is de redacteur van Jornal Pessoal, een alternatieve publicatie die sinds 1987 circuleert in Belém (PA), Brazilië.
Naast journalist is Lúcio Flávio Pino auteur van meer dan twintig boeken over het Amazonegebied, waaronder ‘Guerra Amazônica’, ‘Jornalismo na linha de tiro’ en ‘Contra o Poder’.
In 1997 ontving Lúcio Flávio Pinto de Colombe d’oro per La Pace-prijs in Rome voor zijn bijdrage aan vrede en rechtvaardigheid. In 2005 ontving hij de jaarlijkse prijs van het Comittee for Journalists Protection (CPJ) in New York voor zijn verdediging van de Amazone en de mensenrechten. Hij is de enige Braziliaanse journalist die in 2014 werd gekozen als een van de 100 helden van persvrijheid door de internationale organisatie Reporters Without Borders.
**Fotograaf Raphael Alves uit Manaus brengt met zijn camera de watercyclus in Amazonas in beeld sinds de historische overstroming en wateroverlast van 2009. Dit leidde onder andere tot series als ‘Quando as águas’ – ‘When the waters’ en ‘Riversick’, en tot deelname aan de reizende fototentoonstelling ‘Amazônia | Os Extremos’ – ‘Amazônia | De Extremen’, een initiatief van onafhankelijk persbureau Amazônia Real.
Vind je de artikelen van Banzeiro interessant, boeiend, de moeite waard om te lezen? Zo ja, mogen wij je dan om een kleine gunst vragen?
Wij hebben je hulp nodig…
Banzeiro is de rockende golfslag van een boot op de Amazonerivier. Banzeiro is een onafhankelijk nieuwskanaal dat zich toelegt op verhalen over de Amazone, een belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.
De missie van Banzeiro is: zoveel mogelijk mensen informeren over wat er in de Amazone op het gebied van diversiteit, duurzaamheid en wetenschap allemaal gaande is. Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Maar het runnen van een gratis site is niet goedkoop. En daarom doen we een beroep op jou, onze trouwe bezoeker. Help ons om Banzeiro in de lucht te houden.
Elke bijdrage, groot of klein, die we ontvangen van lezers zoals jij, gaat direct naar de financiering van de journalistiek van Banzeiro.
Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Dank je.
€
Doneer € -