Foto: Processie Nossa Senhora da Conceição, schutspatroon van Manaus
In de herfst van 2019 vond in het Vaticaan in Rome een speciale Bisschoppensynode over het Pan-Amazonegebied plaats.
Gedurende drie weken bespraken bisschoppen, religieuzen en maatschappelijke leiders uit 56 bisdommen van negen kerkprovincies in het Amazonegebied de situatie. Zij kwamen uit Bolivia, Brazilië, Colombia, Ecuador, Frans-Guyana, Guyana, Peru, Suriname en Venezuela. De gesprekken gingen onder meer over sociale rechtvaardigheid, de situatie van de inheemse volken, en de klimaatcrisis als gevolg van ontbossing. De synode die begon op 6 oktober en afsloot op 27 oktober had als thema: ‘Amazonia: nieuwe wegen voor de Kerk en voor een integrale ecologie’.
De verwachtingen waren hoog gespannen, evenals de reacties, positief en negatief. En toen kwam de Covid-19 crisis. Die trof met name ook de arme wijken en inheemse gemeenschappen in het Amazonegebied. In hoeverre zijn, drie jaar na de synode, de dromen waarmee de Amazonebewoners naar Rome kwamen realiteit geworden? Heeft de pandemie hun toekomst beïnvloed en verstoord, of misschien juist versterkt?
Het is enkele weken voor het begin van de klimaattop in de Egyptische badplaats Sharm el-Sheikh. Ik krijg een bericht van CIMI (Conselho Indigenista Missionário), een organisatie verbonden aan de CNBB, Conferência Nacional dos Bispos do Brasil (Nationale Conferentie van Bisschoppen van Brazilië). CIMI is in 1972 opgericht door CNBB om op te komen voor het recht op culturele diversiteit van de inheemse volkeren. De boodschap van CIMI is duidelijk. De organisatie stelt dat er geen oplossing voor de klimaatcrisis is zonder de inheemse volkeren en hun gebieden en verwijst naar een bericht van APIB, de Coalitie van Inheemse Volken van Brazilië:
De APIB, Articulação dos Povos Indígenas do Brasil, zal aanwezig zijn op COP27 in Egypte, met een delegatie bestaande uit basisorganisaties van de Coalitie, met daarin een vertegenwoordiging van leiders uit alle regio’s en biomen van Brazilië.
In haar agenda voor de klimaatconferentie stelt APIB dat de rechten van de oorspronkelijke bewoners moeten worden gerespecteerd en dat de afbakening van inheemse gebieden deel moet uitmaken van de as van strategieën voor een mogelijke toekomst.
“Ondersteuning van inheemse volkeren en lokale gemeenschappen bij hun traditionele praktijken is de strategie om ecosystemen te beschermen en te herstellen en niet alleen een noodplan voor de klimaatcrisis op te stellen, maar ook een plan voor de toekomst”, aldus de Coalitie.
Apib verklaart ook dat inheemse vertegenwoordigingen in Egypte zullen zijn “om ervoor te zorgen dat de wereldleiders niet over ons leven praten zonder onze aanwezigheid. Wij willen zelf de voorstellen van de Braziliaanse inheemse beweging voor de aanpak van de klimaatverandering presenteren”.
Manaus, oktober 2022
Ik bezoek een van de zondagsmissen in de Catedral Metropolitana de Manaus, Nossa Senhora da Conceição (Onze Lieve Vrouw van de Ontvangenis), meestal Catedral de Manaus of Igreja Matriz (Moederkerk) genoemd. Het is de kathedraal van het aartsbisdom Manaus. De kerk bevindt zich op Praça XV de Novembro, in het historische centrum van Manaus. Het is de thuishaven van de recent in Rome gecreëerde, eerste kardinaal uit het Amazonegebied, de Franciscaner minderbroeder en aartsbisschop van Manaus Dom Leonardo Ulrich Steiner (71).
Leonardo Ulrich Steiner OFM is sinds 2020 aartsbisschop van Manaus. Hij trad in 1976 toe tot de orde van Franciscanen en is sinds 2005 bisschop. Van 2011 tot 2019 was hij hulpbisschop van het aartsbisdom Brasília. In die periode bekleedde hij ook de functie van secretaris-generaal van de bisschoppenconferentie van Brazilië. Op 27 november 2019 benoemde paus Franciscus hem tot aartsbisschop van Manaus. Hij werd daar op 31 januari 2020 geïnstalleerd.
Tijdens de Covid-19 pandemie, die door de regering Bolsonaro werd gebagatelliseerd, onthield Steiner zich, in tegenstelling tot anderen, van de verbale confrontatie. Hij gaf de voorkeur aan acties van de Kerk, die voor zichzelf als antwoord spraken. Hij zei, en ik citeer hier uitspraken van hem uit het artikel ‘‘A kind of brainwashing’: Brazil’s Catholic Church fights COVID-19 denialism’ in de National Catholic Reporter van 1 april 2021: “Directe actie om mensen te helpen die door de pandemische crisis worden getroffen, helpt ook om druk uit te oefenen op de regering en ontkenningsgroepen.” En: “Dergelijke ideologische kwesties zijn zeer complex. Maar de Kerk kan niet ophouden haar standpunten kenbaar te maken. Tegelijkertijd laten we door ons werk zien wat volgens ons echte solidariteit is.” Over de ontkenners van Covid-19 zei de aartsbisschop: “Die mensen hebben het gevoel voor hun naaste verloren. Maar het werk dat katholieken in Manaus hebben gedaan, door troost en hoop te bieden aan daklozen, immigranten en armen, is fantastisch. Daarom zal onze stem gehoord blijven worden.”
In april 2022 werd Leonardo Steiner benoemd tot voorzitter van de speciale bisschoppelijke commissie voor het Amazonegebied. Hij is tevens vicepresident van de Kerkelijke Conferentie voor de Amazone, CEAMA (Conferência Eclesial da Amazônia).
Op 27 augustus 2022 creëerde paus Franciscus hem tot kardinaal-priester en kende hem de titel San Leonardo da Porto Maurizio ad Acilia toe.
Dom Leonardo Steiner, op 6 november 1950 geboren in Forquilhinha, in het zuiden van Brazilië in de staat Santa Catarina, noemt zichzelf een “geadopteerde zoon” van het Amazonewoud. De eerste interviews met de Amazone kardinaal tonen een diepe betrokkenheid bij het gebied. Hij hekelt het geweld tegen de inheemse volken en de gemeenschappen van ribeirinhos die wonen langs de rivieren. Zij worden in toenemende mate beroofd van hun cultuur, spiritualiteit en territorium, aldus Steiner. Ontbossing, mijnbouw en roofvisserij verwoesten het milieu. Rivieren zijn ernstig vervuild, onder meer met kwik gebruikt bij de illegale goudwinning. En dan is er nog het gebrek aan sanitaire voorzieningen en gezondheidszorg in steden en dorpen, aan stromend water, aan rioleringen.
Kerk en capoeira
Bij de ingang van de kathedraal sprayen vrijwilligers mijn handen met ontsmettingsmiddel en wordt mij gevraagd een mondkapje op te zetten. Covid is nog altijd niet uit Manaus verdreven, de herinnering aan de dodelijke pandemie en de chaos nog vers in het geheugen. Eenmaal binnen doen veel kerkgangers het mondkapje overigens weer af. De kerk zit bomvol, de banken zijn tot de laatste rij bezet. De sfeer is uitgelaten. Er wordt massaal meegezongen en -gebeden. Kinderen spelen in de gangen tussen de rijen. Ook hier, net als eerder in de kapel van Santa Casa da Misericordia (zie deel 1), gaat de priester tijdens de preek met de gelovigen in gesprek. Als ik na de mis de kathedraal verlaat beland ik, vlak naast het terrein van de kerk, in een roda van groepen capoeiristas. Christendom en Afro-Braziliaanse cultuur leven hier onder het zorgzame oog van Nossa Senhora da Conceição, schutspatroon van zowel Manaus als de deelstaat Amazonas, vreedzaam naast en met elkaar.
De afspraak met João Gutemberg van REPAM is in het Empire Center (What’s in a name?) in Manaus. Daar is tegenwoordig de hoofdzetel gevestigd van het transnationale netwerk van de Rooms-Katholieke Kerk in Amazônia. REPAM, opgericht in 2014, staat voor Rede Eclesial Pan Amazônica (Pan-Amazone Kerkelijk Netwerk). Uitgangspunt voor de activiteiten van REPAM was en is de milieu-encycliek Laudato Si’, Wees Geprezen, uit 2015 van paus Franciscus.
REPAM vervulde een sleutelrol bij de bijeenkomsten in het Amazonegebied om gemeenschappen te betrekken bij de voorbereidingen van de Amazonesynode in Rome in de herfst van 2019. João Gutemberg, ofwel broeder Marista, was daarbij intensief betrokken. Hij duidde de Post-Synodale Apostolische Exhoratie Querida Amazonia, de reflectie van Paus Franciscus op het slotdocument van de Amazonesynode, eerder als volgt: “Met de Amazone omgaan als Querida, Geliefde, is goed voor je kennis, zorg en toewijding. De titel is suggestief, waardeert het belang van dit gebied en zijn mensen. Wie van iets houdt, zorgt ervoor!”
De begroeting is hartelijk. De laatste keer sprak ik João Gutemberg in Rome. Het is nu drie jaar en een pandemie verder. In die tijd verhuisde het secretariaat van REPAM van Quito in Ecuador naar Manaus, waar ook de eerste kardinaal uit de Amazone resideert. Hij leidt mij rond, toont onder meer het radiostation van REPAM. De Franciscaner Edilberto Sena in Santarém is niet de enige die de kracht van radio erkent en gebruikt. Radio is in deze tijd echter niet de enige vorm van communicatie. João Gutemberg: “Covid dwong ons tot andere vormen van communicatie, hoofdzakelijk online.”
Met dat laatste had tijdens de pandemie zo ongeveer de hele wereld te maken. Maar, zegt João Gutemberg: “Paradoxaal genoeg werd hier in Amazônia door Covid de waarde ontdekt die isolatie kan hebben.”
Hij legt uit: “De wereld was in rep en roer. Veel mensen trokken zich uit vrees voor Covid terug op zichzelf. Ze wilden geïsoleerd zijn van de rest van de wereld. Dat is precies het kenmerk van de Amazonevolken. In het regenwoud waren ze geïsoleerd. Ik zie het als een oproep aan de hele mensheid om terug te keren naar de eerste basisbehoeften van het leven, en dat is niet zozeer de hectiek van het stadsleven, en alle tijd te nemen die je nodig hebt voor jezelf of voor je gemeenschap. Het was een belangrijke ontdekking. Maar helaas, toen sloeg de coronapandemie ook toe in de inheemse gemeenschappen. Dat was een ramp, omdat hun leven aanvankelijk de goede kant op ging, gewoon, door de isolatie. De gemeenschappen en dan vooral de inheemse gemeenschappen, probeerden zich te beschermen door geen mensen van buiten toe te laten. Het was best wel interessant. Toen de stedelijke samenleving doodsbang was, en mensen zich geïsoleerd en gevangen voelden in hun eigen levensstijl, was de boodschap van de inheemse volken dat ze zich nu meer konden richten op het leven, de contacten binnen de gemeenschap.”
En dat heeft de gemeenschappen in zekere zin sterker gemaakt?
“Niet sterker, maar ook niet zwakker. Het was voor de inheemse Amazonevolken nuttig. Het was ook een boodschap voor de Europees georiënteerde stedelijke gemeenschap.
Tegelijkertijd zijn veel mensen in die gemeenschappen aan de gevolgen van de besmettingen met Covid-19 gestorven.
“Precies, vanwege de illegale invasies in hun gebieden. Voor REPAM, voor de Kerk, ontdekten we het belang van de kleine gemeenschappen, bijvoorbeeld toen we probeerden hulp te sturen, zoals voedsel en medicijnen, alcohol en gel. We konden er niet zelf heen om de spullen te brengen. We konden daarvoor een beroep doen op kleine gemeenschappen in de buurt, geen mensen van buitenaf, maar mensen die dichterbij woonden of van de eigen gemeenschap.”
Als ik het goed begrijp, stuurden jullie goederen naar de gemeenschappen in de buurt en brachten zij die verder. Een soort golfslag van communicatie, van zorgen voor elkaar.
“Ja. Om een voorbeeld te noemen. Wij konden zelf niet met de boot daarheen, vanwege het gevaar op besmetting. Maar de boten konden wel gewoon, met slechts een paar mensen aan boord, voedsel en medicijnen brengen. Het was heel belangrijk om de kleine gemeenschappen te helpen. Of de kerk in de buurt. We maakten ook via internetbankieren geld over naar een parochie dichter bij zo’n gemeenschap. En de mensen van de parochie probeerde dan dingen te kopen en door te sturen.”
Wat was de invloed van die hele situatie op het postsynodale proces?
“Ik denk dat het om te beginnen belangrijk is te onderstrepen dat het proces rond de synode zich niet alleen richt op het Amazonegebied, maar op de hele wereld, de hele wereldkerk. Ook tijdens Covid organiseerde de Kerk veel dingen met betrekking tot het synodale proces. Zeer belangrijk was meteen al de oprichting van CEAMA, Conferência Eclesial da Amazônia, in juni 2020. Het is een conferentie, een kerkelijke conferentie uit Amazônia, anders dan REPAM dat een netwerk is. We organiseren met de leiding van de Kerk in de landen kwesties die bij CEAMA aan de orde komen, zoals de Rito Amazónico, de liturgie van Amazônia, een zeer belangrijk onderwerp van de synode. Denk aan de waarden van en voor Amazônia, denk aan het interculturele aspect.”
De liturgie van Amazônia is een beladen onderwerp, dat tijdens de synode veel aandacht kreeg, ook buiten het Vaticaan. De Rito Amazónico, als die er komt, kan rekenen op een warm onthaal van het merendeel van de religieuzen en geloofsgemeenschappen van de Amazone, maar wordt gehaat door de ultra-conservatieve flanken van de Rooms-Katholieke Kerk. Het slotdocument van de synode zegt hierover, onder de noemer ‘Een ritueel voor de inheemse volkeren’:
Het nieuwe orgaan van de Kerk in het Amazonegebied zou een competente commissie moeten vormen om, overeenkomstig de gewoonten en gebruiken van de voorouderlijke volkeren, de uitwerking van een ritus voor het Amazonegebied te bestuderen en te bespreken die het liturgische, theologische, disciplinaire en spirituele patrimonium van het Amazonegebied tot uitdrukking brengt (…). Dit zou een aanvulling zijn op de reeds in de Kerk aanwezige riten, waardoor het evangelisatiewerk, het vermogen om het geloof in de eigen cultuur uit te drukken en het gevoel van decentralisatie en collegialiteit dat de katholiciteit van de Kerk tot uitdrukking kan brengen, worden verrijkt. De commissie zou ook kunnen bestuderen en voorstellen hoe de kerkelijke riten kunnen worden verrijkt met de wijze waarop deze volkeren voor hun grondgebied zorgen en zich tot de wateren ervan verhouden.
Porta Parola
De aandachtspunten van REPAM sinds de oprichting in 2014 en ook in de voorbereidingen voor de Amazonesynode waren opgebouwd rondom acht assen, acht kernbegrippen. Een daarvan was de situatie van de mensenrechten, een onderwerp dat iedereen in het Pan-Amazonegebied aangaat en waar de Kerk zich van oudsher aan verbindt. Andere belangrijke thema’s waren de inheemse gemeenschappen en bevolkingsgroepen die zich in kwetsbare situaties bevinden. Verder vorming en direct daarmee verbonden de ontwikkeling van pastorale begeleidingsmethoden vanuit een Amazonees perspectief. Een andere as was sociale rechtvaardigheid en goed leven. De naam was eerst: alternatieven voor ontwikkeling. Het thema ontwikkeling riep echter vragen op. Wat moest er worden ontwikkeld? Het woord ontwikkeling heeft meerdere betekenissen, is in sommige vormen niet altijd goed voor de plaatselijke bevolking en kan dientengevolge ook tegenstrijdigheden oproepen. En dus veranderde de naam van deze as. “Sociale rechtvaardigheid en goed leven zijn woorden”, zegt Gutemberg, “die staan voor helpen. En voor duurzame manieren van leven, in lijn met agro-ecologie, in overeenstemming met lokale middelen van bestaan die de omgeving niet verwoesten, maar mensen en gemeenschappen in staat stellen in hun eigen cultuur en met zorg voor het milieu te leven en een toekomst op te bouwen.”
De genoemde aandachtspunten zijn gebleven, de benadering en invulling vanuit REPAM aangepast.
“We hebben de standpunten van waaruit we werkten veranderd, van as naar nucleus, kern. We denken dat een as te sterk is. Een as is iets permanents, een kern is dynamisch; een kern is er om van daaruit leven te genereren.”
Zoals we eerder spraken over de golfslag van zorgen voor elkaar?
“As is iets wat is gedaan, volbracht. Het is permanent. Nu, in het netwerk, moeten we niet uitgaan van institutionalisering. We moeten de communicatie over de belangrijkste onderwerpen levend, in beweging houden. Het onderwerp van de mensenrechten bijvoorbeeld was voor REPAM tijdens de pandemie erg belangrijk, vanwege de invasies. We hadden daarover bijeenkomsten in het noorden en contacten met COICA, Coordinadora de las Organizaciones Indígenas de la Cuenca Amazónica, de belangrijkste overkoepelende internationale organisatie van inheemse volken van het Amazonegebied. En met de lokale kerken en overheden brachten we de statistieken van Covid in Pan-Amazônia. Dat deden we eerst dagelijks gedurende vele maanden, vervolgens wekelijks, toen twee keer per maand, en uiteindelijk één keer per maand, om de wereld te informeren. Wat gebeurt er in Amazônia met betrekking tot Covid? We wilden zo vermijden dat Amazônia onzichtbaar was. De wereld moest weten wat er door Covid gebeurde in Amazônia. Dat was erg belangrijk. De statistieken op de website waren belangrijk. Elke dag weer.”
Het lijkt erop dat Covid het postsynodale proces niet zozeer zwakker, maar juist sterker heeft gemaakt.
“Op sommige gebieden. Op een andere manier. Op een onverwachte manier. We beseften hoe belangrijk REPAM was in de Kerk in Amazônia. Voorafgaand aan de synode hadden we wel ideeën hoe we de zaken na terugkeer zouden aanpakken en organiseren, zowel intellectueel als praktisch. Maar toen was alles ineens anders, soms zelfs tegenovergesteld aan hoe we het ons hadden voorgesteld.”
Je moest out of the box denken.
“Ja, out of the box. Het internationale secretariaat van REPAM is nu hier in Manaus gevestigd. Voorheen was dat in Ecuador, Quito. We hebben het kantoor verplaatst, alle overdrachten geregeld, tijdens de pandemie.
“Manaus heeft een bisschop die er echt bij hoort, een Porta Parola, een drager van het woord”
REPAM is als organisatie verbonden met de Kerk. Maar de organisatie functioneert ook heel goed voor en werkt samen met mensen die geen band met de Kerk hebben.
“Je kunt het direct linken aan de oprichting van CEAMA. Ik vind het heel belangrijk om de rollen duidelijk te maken. REPAM probeerde, voorafgaand aan de synode, de dialoog binnen en buiten de Kerk te organiseren. Tijdens de synode was dat heel belangrijk. Na Rome wilde REPAM echter haar eigen identiteit in deze helder krijgen. Alle bisschoppen uit Amazônia waren in Rome. Er waren religieuzen, zusters en broeders. Er waren priesters. Er waren leken. Er waren vertegenwoordigers van de inheemse volken van de Amazone. Na de synode was REPAM niet meer alleen. REPAM was één van de vele organisaties van de Kerk die zich bezighielden met het postsynodale proces. Voordat we CEAMA creëerden, dachten sommigen dat REPAM de Kerk was. Dat is niet langer zo. Dat is nu CEAMA. CEAMA is er om kerkelijke dingen te organiseren. REPAM heeft nu de handen vrij voor contacten buiten de Kerk. REPAM hoort bij de Kerk, is kerkelijk, maar is er niet alleen voor de Kerk. REPAM richt zich vooral op de lekengemeenschap, communiceert hoe de Kerk denkt en helpt bij zaken verbonden met de Amazone. Die verdeling van taken is een zeer sterke uitkomst van de synode.”
Hoe belangrijk is het dat Dom Leonardo kardinaal is geworden? Hoe belangrijk is dat voor de Kerk hier, het gebied en misschien wel het belangrijkste, voor de mensen?
“Het is echt een sterk signaal van Paus Franciscus om onder zijn eigen raadgevers als kardinaal een bisschop uit de Amazone te willen hebben, uit de grootste stad in het gebied. Niet dat dat laatste er overigens toe doet. De paus laat zich bij het creëren van kardinalen niet leiden door hoe groot een stad is, maar door de onderwerpen uit de wereld die voor die wereld belangrijk zijn. Kijk naar Oost-Timor.”
João Gutemberg verwijst hier naar aartsbisschop Virgilio do Carmo da Silva S.D.B. van Dili. De 54-jarige Salesiaan werd op 27 augustus 2022, op dezelfde dag als Dom Leonardo Steiner, tot kardinaal gecreëerd, de eerste uit de Democratische Republiek Oost-Timor of Timor-Leste, het kleine eilandland dat in 2002 na een bloedige strijd onafhankelijk werd van Indonesië.
“We hadden wel kardinalen die erg betrokken waren bij de Amazone, zoals kardinaal Pedro Barretto (Peruviaanse Jezuïet, aartsbisschop van Huancayo – CCE), zeer belangrijk voor Amazônia, maar ze woonden niet in Amazônia. En nu woont er een met een zeer zeldzame capaciteit voor dialoog, een slimme man met kennis van zaken, intellectueel en organisatorisch, niet alleen in ideeën, maar ook in zijn betrokkenheid met de mensen.”
Hij is, zoals de meeste bisschoppen hier, heel benaderbaar. Dat en zijn betrokkenheid maken hem, denk ik, tot een leidende figuur in het postsynodale proces.
“Ja. Hij was bij de synode. Hij woonde in die tijd nog niet in Amazônia, maar hij volgde de synode en de voorbereidingen met diepe interesse. Hij was zeer betrokken, vanuit zijn functie als secretaris van de Conferentie van de bisschoppen van Brazilië. Hij diende de zaak van harte en werd aangesteld als bisschop van het Amazonegebied en overgeplaatst naar Manaus. Nu heeft Manaus een bisschop die er echt bij hoort, een Porta Parola, een Drager van het Woord.”
Om Amazônia naar de wereld te communiceren?
“Ja. Hij is een krachtige persoonlijkheid, een zeer bekwaam man en uitermate geschikt om de wereld bewust te maken van de werkelijkheid van de Amazone.”
Mij valt op dat priesters hier tijdens de preek met de mensen in gesprek gaan.
“Dat is hier heel gewoon. Ik gebruik het ook als ik een belangrijke zaak met de kardinaal heb te bespreken en het moeilijk is om hem aan de telefoon te krijgen. Ik ga naar de mis. Ik weet dat hij er is. Ik ga vroeg. Ik blijf bij de deur van de hoofdingang staan, omdat ik weet dat hij daar binnenkomt, en met de mensen praat. Dan gaat hij naar de sacristie om de mis voor te bereiden. Na de mis blijft hij bij het hoofdaltaar en de mensen komen dan weer voor een persoonlijke zegening. De mensen hebben dat contact nodig. Ik denk dat dit een zeer eenvoudige en gemakkelijke manier is om echt in praktijk te brengen wat de paus zegt. Hij wil geen bisschoppen die boven de mensen staan. Hij wil bisschoppen die het land ruiken, mensen de hand schudden en zich in de kerk onder hen begeven, bij hen is. Het is de invulling van het theologische aspect: Christus is onder ons. Emanuel, Deus conosco, God is met ons.
“Ik wil nog iets zeggen over Dom Leonardo als kardinaal van Amazônia. Voor mij is zijn benoeming duidelijk een invulling van de titel van het synode-document Querida Amazonia. Ik hou van je Amazônia. En omdat Amazônia echt in mijn hart is, wil ik een kardinaal van daar.”
Begin mei 2022 lanceerde REPAM de campagne #EuVotoPelaAmazonia (Ik stem voor Amazônia – CCE), met als doel, ik citeer: christenen en de samenleving in het algemeen te helpen nadenken over het belang van het kiezen van politici en regeringen die zich inzetten voor Integrale Ecologie, Agro-ecologie, Socio-Ecologische Rechtvaardigheid, het Goede Leven en de rechten van volkeren en hun gebieden.
“Het was een initiatief van REPAM Brazilië, om te helpen met de hervorming van Brazilië. Er zijn nu verkiezingen in Brazilië en de werkelijkheid van veel politici staat haaks op onze visie voor Amazônia. Velen willen het gebied verwoesten. Het is echt verschrikkelijk. We hebben hier te maken met een zeer rijke grond en met een arm volk dat nooit de voordelen van die rijkdom geniet. De campagne was bedoeld om mensen te laten nadenken. Kies een politicus waarop je wilt stemmen en zoek uit hoe hij of zij over Amazônia denkt. We probeerden bewustzijn te creëren in lijn met het onderwerp van de synode over een integrale ecologie. Het is niet alleen het milieu of de spiritualiteit. Het is ook politiek. Economisch en cultureel is het heel belangrijk om voor de planeet te zorgen.”
Paus Franciscus opende in oktober 2021 het voorbereidingsproces op weg naar de Zestiende Gewone Algemene Vergadering van de Bisschoppensynode, die in oktober 2023 in Rome zal worden gehouden. Het thema van deze kerkvergadering luidt ‘Voor een synodale Kerk: communio, participatio, missio’. De voorbereiding op de synode verloopt in drie fasen: via de bisdommen naar een synodale ontmoeting op vijf continenten en vervolgens de vergadering van bisschoppen uit de hele wereld in Rome. Gelovigen overal in de wereld wordt gevraagd mee te denken over deze nieuwe synode over synodaliteit. Het proces wordt vanwege de brede participatie wel ‘wereldsynode’ genoemd.
Is de synode van oktober 2023 een voortzetting van de Amazone-synode?
“In zekere zin wel. Ik denk aan de methodologie die wordt toegepast. Ook nu weer worden geloofsgemeenschappen betrokken bij de voorbereidingen, wordt hun mening gevraagd. Er zitten ook mensen van de Amazonesynode in de commissie die de volgende synode voorbereidt, juist om hun ervaring met de methodologie. De Amazonesynode was in deze een geweldige ervaring. De gebruikte methodologie was heel belangrijk en ik denk dat dat de paus heeft geïnspireerd om een nieuwe synode over synodaliteit bijeen te roepen. Het is de weg die Paus Franciscus wil gaan.”
Als ik denk aan oktober 2019 en de Amazonesynode, herinner ik mij een opgeruimde sfeer. Mensen waren hoopvol, hadden energie. Er werd gepraat over een toekomst voor het Amazonegebied, voor de inheemse volken, voor de Kerk in Amazônia. Het is nu drie jaar later. Is de sfeer onder de mensen nog hetzelfde, of maken ze zich zorgen?
“Er is een groot contrast. Dat heeft vooral te maken met de politiek, en dan niet persé de lokale politiek. De bron van veel problemen van Amazônia ligt niet altijd in Amazônia zelf. De uitbuiting van het gebied komt en wordt aangestuurd van buitenaf. Alles wat men aan de Amazone onttrekt gaat van ons naar buiten. Daarom hebben we meer internationaal bewustzijn en acties ter bescherming nodig.”
De Amazonesynode functioneerde, functioneert nog steeds, in dit opzicht ook als brug naar mensen die weliswaar niet kerkelijk zijn maar die de Amazone, de planeet, de toekomst ter harte gaat.
“Ja, hetzelfde met paus Franciscus. Hij lijkt soms meer geliefd buiten dan binnen de Kerk. Het gebeurde met Laudato Si’, en inderdaad, met de Amazonesynode. Daar was en is ook veel belangstelling voor van buiten de Kerk. Dat heeft ook te maken met de taal die wordt gebruikt. Het is geen taal die alleen theologisch is. Het is een schreeuw om leven. Het is de schreeuw van de planeet. Die zoekt verbinding met alle mensen die het leven en de planeet willen redden.”
David en Goliath
Op het moment dat ik dit schrijf zijn de presidentsverkiezingen in Brazilië voorbij. De huidige, rechtse president Jair Bolsonaro draagt op 1 januari de macht over aan de linkse Luiz Inácio Lula da Silva van de Partido dos Trabalhadores (PT). Gaat Brazilië nu een meer duurzame koers varen en is de Amazone gered?
Toen Lula recentelijk op campagne was in Manaus, liet hij weten de plannen te steunen om de BR-319, achthonderdzeventig kilometer snelweg van Porto Velho, hoofdstad van de Braziliaanse deelstaat Rondônia, naar Manaus opnieuw aan te leggen. Daarmee wordt een enorm gebied in de Amazone opengelegd. En dat zal niet ophouden bij Manaus. Zo zijn er plannen de weg verder noordwaarts door te trekken, tot aan de grens met Venezuela. Dat zal een enorm bosgebied in het westen van de deelstaat Amazonas aantasten. Met deze projecten zijn astronomische bedragen gemoeid. Zelfs als Lula dat zou willen, kan hij niet zomaar besluiten ze te stoppen.
“Ontbossing heeft zijn eigen dynamiek”, zegt Philip Fearnside, klimaatwetenschapper bij het Nationale Instituut voor Amazone Onderzoek INPA in Manaus als ik hem in oktober spreek.
Ik vraag hem of hij denkt dat het presidentschap van Bolsonaro de vernietiging van de Amazone zodanig heeft versneld dat er misschien geen weg meer terug is.
Philip Fearnside: “Nou, sommige dingen kunnen ongedaan worden gemaakt, maar andere niet. Als je een weg of iets bouwt, dan onttrekt het zich aan de controle van de regering. Ja, de regering besluit om de weg aan te leggen, maar als die er eenmaal is, zijn er vervolgens duizenden individuen die zich verplaatsen en hun eigen beslissingen nemen. En in de praktijk gebeurt dat alles buiten het zicht van de controle van de overheid. Ze kunnen allerlei discussies voeren over bestuur en dergelijke, maar wat er werkelijk gebeurt heeft zijn eigen dynamiek. Dat is één ding. Het kost veel tijd om te herstellen wat er de afgelopen vier jaar verloren is gegaan. Verder is het net gekozen Nationale Congres meer anti-milieu dan het vorige. Het is dus zeer waarschijnlijk dat veel wetten uit de periode van de regering Bolsonaro zullen blijven. De aanhangers van Bolsonaro in het congres willen er zelfs een aantal aannemen voor het einde van dit jaar, nog voor het nieuwe congres het roer overneemt. Daaronder is PL 191, die inheemse gebieden openstelt voor hydro-elektrische dammen, mijnbouw, landbouw, houtkap enzovoort. Dat zou dus zeer ernstig zijn. Vergeet niet dat Lula de bouw van hydro-elektrische dammen heeft gesteund. Hij bouwde de Belo Monte Dam en zou dat weer kunnen doen.”
“Ontbossing heeft zijn eigen dynamiek” (Philip Fearnside, klimaatwetenschapper)
President Lula. Op 1 januari 2023 treedt hij opnieuw aan. Zijn aanhang lijkt hem heilig te verklaren en ziet in hem de redder van de Amazone en daarmee van de wereld. De tijd zal het leren.
Maar wie ben ik om vanuit Nederland te oordelen? Ik geef het laatste woord aan Edilberto Sena, de Franciscaan uit Santarém, die vaak een moreel ijkpunt is in mijn overwegingen over de Amazone:
“In feite gebeurt er veel na de Synode over Amazônia. In de kerk is er net een bijeenkomst geweest van de bisschoppen van Amazônia in Santarém, ter viering van 50 jaar sinds de eerste bijeenkomst. De Kerk is rijk aan goede documenten. De moeilijkheid is ze in praktijk te brengen, zelfs het Tweede Vaticaans Concilie moet nog grotendeels worden uitgevoerd.
In de politiek heeft de hoop opnieuw de angst verslagen met de verkiezing van Lula. Ik vergelijk Lula vandaag met koning David die het opneemt tegen het monster Goliath. Het zal een nieuw avontuur worden om het leven van het land en van Amazônia in het bijzonder te verbeteren. Illegale goudmijnen, vernietigd bos en onverantwoordelijke politici zijn enkele van de ernstige problemen. Maar we zijn bereid hem te helpen deze oorlog te winnen. Zoals David Goliath versloeg, kunnen Lula en wij het leven van de armen en de arbeiders verbeteren en redden wat er nog over is van Amazônia.”
Dit is het laatste deel van een serie van drie. Lees ook deel een en twee.
Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.
Vond je het verhaal interessant, boeiend, de moeite waard om te lezen? Zo ja, mogen wij je dan om een kleine gunst vragen?
Wij hebben je hulp nodig…
Banzeiro is de rockende golfslag van een boot op de Amazonerivier. Banzeiro is een onafhankelijk nieuwskanaal dat zich toelegt op verhalen over de Amazone, een belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.
De missie van Banzeiro is: zoveel mogelijk mensen informeren over wat er in de Amazone op het gebied van diversiteit, duurzaamheid en wetenschap allemaal gaande is. Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Maar het runnen van een gratis site is niet goedkoop. En daarom doen we een beroep op jou, onze trouwe bezoeker. Help ons Banzeiro in de lucht houden.
Elke bijdrage, groot of klein, die we ontvangen van lezers zoals jij, gaat direct naar de financiering van de journalistiek van Banzeiro.
Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Dank je.
€
Doneer € -