Hoe gaat het met de ‘Geliefde Amazone’ van Paus Franciscus na de pandemie? Deel 2: Sla de trommel, mensen

Foto: Trommel Ticuna volk, Brazilië

In de herfst van 2019 vond in het Vaticaan in Rome een speciale Bisschoppensynode over het Pan-Amazonegebied plaats.

Gedurende drie weken bespraken bisschoppen, religieuzen en maatschappelijke leiders uit 56 bisdommen van negen kerkprovincies in het Amazonegebied de situatie. Zij kwamen uit Bolivia, Brazilië, Colombia, Ecuador, Frans-Guyana, Guyana, Peru, Suriname en Venezuela. Ook deskundigen uit andere delen van de wereld participeerden; onder hen waren klimaatwetenschappers als de Braziliaanse Nobelprijswinnaar Carlos Nobre en uit Duitsland Hans Joachim Schellnhuber, Director Emeritus van het Potsdam Institute for Climate Impact Research. De gesprekken gingen onder meer over sociale rechtvaardigheid, de situatie van de inheemse volken, en de klimaatcrisis als gevolg van ontbossing. De synode die begon op 6 oktober en afsloot op 27 oktober had als thema: ‘Amazônia: nieuwe wegen voor de Kerk en voor een integrale ecologie’.

De verwachtingen waren hoog gespannen, evenals de reacties, positief en negatief. Toen kwam de Covid-19 crisis. Die trof met name ook de arme wijken en inheemse gemeenschappen in het Amazonegebied. In hoeverre zijn, drie jaar na de synode, de dromen waarmee de Amazonebewoners naar Rome kwamen realiteit geworden? Heeft de pandemie hun toekomst beïnvloed en verstoord, of misschien juist versterkt?

Een van de eersten die mijn vraag beantwoordde was de 78-jarige Franciscaner pater, milieu-activist en lid van de burgerrechtenbeweging Movimento Tapajós Vivo (MTV) Edilberto Sena uit de aan de Amazone gelegen havenstad Santarém. Edilberto Sena was een uitgesproken tegenstander van de rechts-populistische president van Brazilië, Jair Bolsonaro, die weinig op heeft met de Amazone en de inheemse volken en de synode in Rome een ‘inmenging in binnenlandse aangelegenheden’ noemde. De pater is op radio actief met Rede de Noticias da Amazônia (RNA), waarvan hij voorzitter is, en was om die reden in 1980 vier maanden in Hilversum voor een cursus radiocommunicatie. Rede de Noticias da Amazônia is een netwerk van non-profit radiostations, met als doel het aanbieden van nieuws, culturele programma’s, informatie over gendergelijkheid en milieubescherming.

Edilberto Sena voerde sinds 2001 campagne tegen de (illegale) praktijken van de internationale graanhandelaar Cargill, die vanuit zijn haven in Santarém aan de Amazone-rivier miljoenen tonnen soja uit Brazilië naar Noord-Europa exporteerde. Sena werkte in zijn strijd voor het milieu samen met de lokale federale aanklager en campagnegroepen als Greenpeace. Hij verkondigde zijn boodschap om het milieu te beschermen ook wekelijks vanaf de preekstoel en naar ongeveer een half miljoen mensen in het Amazonegebied die hij bereikte met het katholieke radiostation van Santarém. Hij leidde de protesten van lokale gemeenschappen die door grootschalige sojaboeren van hun land waren verdreven. Zijn werk leverde hem onderscheidingen op. Hij was de tweede activist die de mensenrechtenprijs van de Braziliaanse orde van advocaten in ontvangst mocht nemen, maar deed dat met gemengde gevoelens. De eerste die deze onderscheiding had ontvangen, was de Amerikaanse zuster en activiste voor het Amazone regenwoud Dorothy Stang. Zij werkte in het stadje Anapu in de deelstaat Pará in het Amazonegebied. Daar hielp zij arme boeren een toekomst voor zichzelf en hun families op te bouwen. Dorothy Stang werd op 12 februari 2005, terwijl zij op weg was naar een vergadering van kleine boeren, doodgeschoten door gewapende mannen die gelieerd waren aan illegale boeren. Ook Sena is met de dood bedreigd.

Ik sprak de activistische Franciscaan uit Santarém eerder over de Amazonesynode, in het voorjaar van 2020, een half jaar na de bijeenkomst in Rome. Hij reageerde toen best wel negatief over een deel van zijn collega’s in Brazilië: “De Kerk, het leiderschap, die zelf uitstekende ‘profetische’ documenten produceert, is niet in staat om vanuit haar bases de krachten te bundelen om regeringen en vernietigers van de Amazone en het land, zoals nu de Bolsonaro-regering, onder druk te zetten. Het Amazone synodedocument is zeer compromisloos en paus Franciscus is nog meer betrokken, maar in de praktijk zijn de leiders van de Kerk in Brazilië – bisschoppen, CNBB, priesters en religieuzen – meer bezig met het sacramentaliseren van de mensen en het cultiveren van devoties dan met het verbinden van Geloof en Leven … Ik denk dat de synode zal helpen het gedrag van een deel van de kerkleiders te veranderen, maar helaas zal dat nog niet de helft van het totaal betreffen.”

De Franciscaan was bij ons contact in 2020 somber: “De toekomst van onze Amazone, inclusief mensen, bossen, rivieren, bodem en ondergrond, zie ik met bezorgdheid tegemoet. Deze vernietiging is zo ernstig dat onderzoekers van INPE (Braziliaanse Nationale Instituut voor Ruimte Onderzoek – CEE) en klimaatwetenschapper Carlos Nobre zeggen dat ongeveer 20.5 procent van het Amazone-regenwoud al is vernietigd en dat bij 25 procent de regio een savanne zal worden. Dat kan de komende dertig jaar gebeuren, wat de apocalyps van de planeet zal betekenen.”

Ik vroeg hem of hij, als een gevolg van de synode, waarbij ook niet-religieuzen aanwezig waren, meer samenwerking verwachtte tussen sociale en religieuze organisaties die actief zijn in de Amazonelanden. Edilberto dacht van wel: “Precies hier in ons aartsbisdom is er ervaring met een proactieve dialoog tussen het samenwerkingsverband van pastoraal werkers, de Commissie voor Justitie en Vrede en leiders van sociale bewegingen die proberen de ernstige maatschappelijke problemen in de regio aan te pakken. Net als hier zijn er toegewijde kerkmensen in andere regio’s, ook al is de meerderheid dat niet.”

“Paus Franciscus loopt gewoon dertig jaar voor op zijn medekerkleiders”

Anderhalf jaar later, het was eind 2021, Covid-19 raasde nog altijd door het land, was de mening over zijn collega-priesters nauwelijks veranderd, maar paus Franciscus, die begreep hij wel.

Edilberto: “Net als na andere belangrijke bijeenkomsten van de leiding van de Katholieke Kerk – Concílio Vaticano II, de Algemene Vergadering van de CELAM in 1968 in Medellín, de Aparecida Conferentie – blijft het tempo van de uitwerking van de besluiten van de Amazonesynode laag. Dat is nog eens verergerd door de pandemie. Die heeft echt toegeslagen, en het effect ervan zal in Pan-Amazônia nog wel even duren door de politieke en sociale situatie in de regio. In Brazilië zijn er dan nog twee extra verzwarende factoren. Eén is het wanbestuur van Bolsonaro dat de levens van miljoenen verarmde armen schaadt. Zij moeten vechten om letterlijk te overleven met massale werkloosheid – er zijn veertien en een half miljoen werklozen. Een andere reden is de leiding van de Kerk, die de gebeurtenissen, inclusief de uitkomst van de Amazonesynode, niet serieus in praktijk brengt. Er zijn zo’n vijf of acht bisschoppen echt toegewijd, anderen meer of minder en weer anderen minder dan meer. Mijn collega-priesters wonen voor een groot deel op plekken die zijn getroffen door de pandemie, maar de oorzaken gaan al veel verder terug. Zij weten het sociale niet met het geloof te verbinden. En de leken, wel die handelen zoals de leiding hen voorhoudt. Hier in ons aartsbisdom worden degenen onder ons die meer betrokken zijn bij sociale en milieukwesties al snel ‘profeet’ genoemd. Ik kan dus alleen maar concluderen dat de voortgang van de uitkomst van de Amazonesynode erg langzaam gaat, ook al bewondert en prijst iedereen paus Franciscus. Weet je, Franciscus loopt gewoon dertig jaar voor op zijn medekerkleiders.”

Een van de heikele punten van de synode, met name aangezwengeld door buitenstaanders, was de vraag of het Amazonegebied een proeftuin zou worden waar priesters konden worden vrijgesteld van de celibaatsbelofte.

Edilberto: “Ik was aanvankelijk best wel verbaasd over Querida Amazônia, maar later dacht ik het niet benoemen van het onderwerp wijding van getrouwde mannen te begrijpen. Dat punt was niet de essentie van de synode, maar het is wel heel belangrijk. Ik vind het wel merkwaardig dat velen hier in analyses die ik lees weliswaar veel belang hechten aan de tekst van paus Franciscus in Querida Amazônia maar weinig oog hebben voor de beslissingen zelf, die zoveel belangrijker zijn, zoals ook de paus betoogde die beklemtoonde de besluiten van de synode niet te willen veranderen, maar te benadrukken. Hoe sommigen het uitlegden, klopt wel, denk ik, dat Paus Franciscus zo een schisma in de Kerk wilde voorkomen, omdat het klerikalisme nog steeds erg sterk is. In de Amazone hebben we echt getrouwde gemeenschapspriesters nodig. Om twee redenen. Een: We hebben te weinig alleenstaande priesters om alle gemeenschappen te kunnen dienen, én veel priesters van nu zijn intellectueel en pastoraal vrij beperkt. Twee: Degenen die de christelijke gemeenschappen hier in de regio dienen, zijn de leken. Stel je bijvoorbeeld de Arapiunsrivier voor, hier in de buurt van Santarém. Er is daar slechts één priester voor vierenvijftig christelijke gemeenschappen. Wee de Kerk, ware het niet dat de leken de gemeenschappen leiden.”

Doek Amazonesynode inheemse volken van Maranhão, Brazilië

Dezelfde vragen die ik aan Edilberto Sena stelde, legde ik ook voor aan Gilberto Vieira dos Santos van CIMI, Conselho Indigenista Missionário, een organisatie verbonden aan de CNBB, Conferência Nacional dos Bispos do Brasil, de Nationale Conferentie van Bisschoppen van Brazilië. CIMI is in 1972 opgericht door CNBB om op te komen voor het recht op culturele diversiteit van de inheemse volkeren.

Gilberto: “Het hele proces van voorbereiding op de synode was er een van leren en versterken van onze missie met de inheemse volkeren. In de dialoog met de volkeren zagen wij met veel van wat wij denken en doen in onze missie op het goede spoor te zitten. Dit werd opnieuw bevestigd in het Instrumentum Laboris (werkdocument voorafgaand aan de speciale vergadering van de bisschoppensynode voor de Pan-Amazone – CCE) en in de synode zelf, toen paus Franciscus bijzondere ruimte gaf aan de volkeren en hen op ongekende wijze inspraak verleende.

Wij geloven dat de synode en de houding van paus Franciscus de noodzaak van meer zorg voor Amazônia versterken, zonder de diverse volkeren te vergeten die er al eeuwenlang wonen. Ik denk dat door de uitdagingen, besloten in de woorden en handelingen van de paus, de samenwerking zal toenemen, sterker worden. Maar uitdagingen zullen het blijven, zeker nu we op dit moment een regering hebben (Bolsonaro – CCE) die tegen alle mensenrechten en ook de rechten van de natuur ingaat.”

Querida Amazônia bracht de Amazone een versterkte Hoop, legde Gilberto Vieira uit:
“In nummer 40 van de exhortatie (aansporing – CCE) staat bijvoorbeeld: In elk project voor het Amazonegebied ‘moeten de rechten van de volkeren en culturen worden gerespecteerd en moet worden erkend dat de ontwikkeling van een sociale groep een historisch proces vooronderstelt dat plaatsvindt binnen een culturele context en een voortdurende en actieve betrokkenheid van de plaatselijke bevolking vanuit haar eigen cultuur vereist. Zelfs het begrip kwaliteit van leven kan niet worden opgelegd, maar moet worden begrepen binnen de wereld van symbolen en gewoonten die eigen zijn aan elke menselijke groep.’[45] ‘En als de voorouderlijke culturen van inheemse volkeren zijn geboren en ontwikkeld in nauw contact met de omringende, natuurlijke omgeving, kunnen zij nauwelijks ongeschonden blijven wanneer deze omgeving wordt aangetast.’

Dit fragment bevestigt reeds dat de projecten die voor Amazônia worden voorgesteld door sectoren van de macro-economie en de federale regering zelf – mijnbouw, hydro-elektrische stuwdammen, enzovoort – botsen met de ontwikkelingsperspectieven van de Amazone. ‘Zelfs het begrip kwaliteit van leven’ dwingt ons ertoe te heroverwegen dat de consumptienormen, algemeen en die men op de volkeren wil toepassen, niet noodzakelijk de juiste vormen van dialoog zijn met deze vormen van ‘Goed Leven van de volkeren’.

Ik geloof dat de exhortatie hierin ook verwijst naar onze rol als Kerk. We moeten (en wij bij CIMI hebben dit sinds onze oprichting geprobeerd in praktijk te brengen) de incarnatie leven. We lezen hierin ook inculturatie*. Twee dimensies van Christus zelf: God die incarneert en incultureert in het leven van de mensen. Zo vermaant ook de paus ons meteen aan het begin (nummer 6). ‘Alles wat de Kerk biedt, moet op een originele manier in elk deel van de wereld worden geïncarneerd, zodat de Bruid van Christus veelvormige gezichten krijgt die de onuitputtelijke rijkdom van de genade beter doen uitkomen. De prediking moet incarneren, de spiritualiteit moet incarneren, de structuren van de Kerk moeten incarneren’.”

*Inculturatie: proces waarbij elementen uit een bepaalde religie of cultuur geïntegreerd worden in een andere cultuur.

Het is eerder gezegd: Wie van iets houdt, zorgt ervoor. Ik sprak er in het kader van de Amazonesynode over met Karel Choennie, bisschop van Paramaribo, Suriname. Na opleidingen pedagogie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen en theologie aan het grootseminarie van Port of Spain studeerde hij af in de pastoraaltheologie aan de Katholieke Universiteit Leuven. Karel Choennie werd in november 2015 benoemd tot bisschop van Paramaribo. Zijn wapenspreuk komt uit Mattheüs 22 en gaat over het “grootste en eerste gebod en het tweede daaraan gelijk”: ‘Diliges dominum et proximum tuum’ – ‘Heb de Heer lief en je naaste’. Wie van iets houdt, zorgt ervoor.

Karel Choennie was een van de bisschoppen die als deelnemer aan de Amazonesynode voor een versoepeling van het celibaat in het Amazonegebied stemde. Choennie is van mening dat vrouwen toegang moeten krijgen tot het diaconaat, en dat zij een plek in de gezagsstructuur van de Kerk gaan innemen. In de toekomst zouden vrouwen ook tot priester moeten kunnen worden gewijd, vindt hij.

Ook andere, beladen onderwerpen hebben de aandacht van de bisschop van Paramaribo. Volgens Choennie zou de Kerk moeten erkennen dat zij tijdens de slavernij veel te weinig heeft gedaan tegen schendingen van de mensenrechten. Hij roept de Kerk op tot openheid en de geschiedenis waarheidsgetrouw te (her)schrijven aan de hand van de bestaande kerkelijke en andere bronnen en documenten. Kolonisatie en kerstening hebben inheemse culturen vernietigd en religieuze gebruiken als winti, door Afrikaanse tot slaven gemaakten meegenomen naar Suriname, zwaar onderdrukt. Hij is van mening dat de Kerk de opdracht heeft om elementen in wat hij noemt “ontvangende culturen” positief te waarderen en bepaalde gebruiken daaruit over te nemen. Het voorouderlijk bewustzijn en een meer animistische omgang met de natuur – waar de mens wel deel van maar niet de baas over is – sluit in zijn visie aan bij de waarden zoals door Paus Franciscus verwoord in de encycliek Laudato Si’ uit 2015. (Bron: wikipedia)

De bisschop van Paramaribo had er zich in Rome wel over verbaasd dat veel mensen, ook van de aanwezige Braziliaanse bisschoppen, zijn land, Suriname niet kenden, de Guyana’s niet kenden, als deel van het Amazonegebied. Karel Choennie: “Dat vond ik wel vreemd.”

Suriname stond notabene ooit bekend als het groenste land van de wereld.
“Dat had te maken met de geringe bevolking en de geringe ontwikkeling van het land.”

En nog altijd is 93 procent van het landoppervlak bedekt met regenwoud?
“Ja, maar als mensen het bos intrekken om hout te kappen, dan nemen ze niet alleen zagen mee, maar ook geweren. Het bos is heel erg kwetsbaar. Het is een ecosysteem van bomen, planten en dieren. Als je het evenwicht daar verstoort, heb je wel een bos, maar een leeg bos, een bos dat zich niet kan hernieuwen. Een tijd terug hebben we samen met Conservation International een seminar gehouden over de jaguar. Het is een beschermd dier, maar er werd flink op gejaagd, omdat er veel geld mee te verdienen is. Vijftienhonderd dollar voor een tas. Als je de jaguar uitschakelt, de top van de voedselketen, komt er overlast van knaagdieren en dergelijke. Het is dus niet zo onschuldig als wel wordt beweerd, dat mensen alleen maar het woud intrekken en bepaalde soorten hardhout wegkappen, met als redenering dat het bos zichzelf herstelt.”

Surinaamse winti priesteres

Het was bij de slotverklaring van een eerdere synode, over huwelijk en gezin, dat paus Franciscus kritiek uitte op de “gesloten harten” van conservatieve kardinalen en bisschoppen die door hun blindstaren op de doctrine geen oog zouden hebben voor de zorgen van echte mensen. Pastorale zorg, zo betoogde de paus, is veel belangrijker dan ten koste van alles vasthouden aan de kerkelijke leer.

Bisschop Karel Choennie van Paramaribo is zo iemand voor wie pastorale zorg op de eerste plaats komt. Ik ontmoette een vriendelijke man met een intelligente visie op de Kerk en de planeet die, ondanks alles wat er mis is in de wereld, uitgaat van hoop en dat in heldere bewoordingen formuleerde.

U bent tijdens de Amazonesynode bijgepraat door klimaatwetenschappers. Hebt u van hen nog informatie gekregen over de werking van het Amazonewoud die u voorheen onbekend was?
“Mij verbaasde zeer dat al bij nog 5 procent van het Amazonewoud vernietigen, er een kettingreactie op gang zal komen die leidt tot verdere savannevorming en verwoesting. Ik dacht dat we nog wat tijd hadden. Ik had eerder cijfers gehoord van 40 procent. En dat we nu ongeveer op 23 procent zijn. Maar 5 procent, dat is misschien nog tien jaar en tien jaar is niet veel om mensen in beweging te krijgen. De wetenschappers hebben ons er dus toch wel zeer bewust van gemaakt dat we nu moeten handelen, dat later te laat is. Wij moeten nu heel duidelijk laten horen dat bedrijven en regeringen, ook in hun eigen belang, stappen moeten gaan zetten die ervoor zorgen dat dit woud wordt behouden. Het is moeilijk om regeringen daarvan te overtuigen. Ze kijken allemaal naar de volgende verkiezingen en doen daarbij allerlei beloften over de ontwikkeling die zij willen brengen. Daarbij wordt ontwikkeling niet integraal bekeken, niet in de context van integrale ecologie, maar voornamelijk enkel en alleen vanuit de winstverwachtingen. Hoeveel tijdelijke banen levert iets op? Hoeveel olie en goud kunnen we uit de bodem halen en exploiteren? Er zou een solidariteitsfonds moeten komen om landen te overtuigen het woud met rust te laten. Ik begrijp dat er wel een dergelijk fonds is, maar dat alleen Noorwegen en Duitsland daaraan bijdragen. Ik zie echter geen andere weg uit de impasse.”

Het is belangrijk om de soja- en vleesindustrie duidelijk te maken dat ook zij het regenwoud nodig hebben. Op het moment dat het ecosysteem in elkaar stort, is het gedaan met de regenval, die zij nodig hebben.
“Ja, het duurt heel lang voordat ze dat inzien. Maar omdat het gebied zo enorm groot is, kunnen ze weglopen van de gevolgen.”

Het gaat dus om het korte termijn belang, de winst van vandaag en van overmorgen.
“Precies. Dat doen vissers bijvoorbeeld ook. We hebben een swampgebied. Om vissen te vangen wordt er dan een stuk land doorgestoken en dan plaatsen ze daar netten om vis te vangen. Nou, dan heb je voor een maand misschien heel veel geld verdiend, maar wel het hele ecosysteem vernietigd. Er komt zout water in de swamp en de vissen gaan dood. Zo bekrompen zijn ze, of laten we zeggen, ze zijn zich niet bewust wat voor kwaad ze aanrichten. Dat stop je niet alleen met boetes en straffen. Daar is echt geduldige educatie voor nodig. En misschien het omzetten van hun banen naar ecotoerisme.”

Ik kan me nog wel inleven in kleine vissers, kleine boeren die moeten overleven. Maar als u die tas van jaguarvel noemt die vijftienhonderd dollar moet kosten, is naar mijn gevoel niet alleen de jager schuldig, maar ook degene die de tas koopt.
“En degene die het doorlaat. Men beweert dat het heel moeilijk is om alles te controleren wat het land in- en uitgaat. Maar kijk bijvoorbeeld naar kwik, dat wordt gebruikt bij de goudwinning. Die importroutes moeten toch ontdekt kunnen worden. Ik snap dat niet. De handel is verboden in Suriname. Het spul mag niet worden gebruikt. Maar de controle is miniem. Waarom kan dat niet beter? Het gaat om tienduizend kilogram per jaar die verdwijnt in de rivieren en bodem van Suriname. Ik kan mij niet voorstellen wat voor gevolgen dat kan hebben voor het woud zelf. Voor het leven in de rivieren.”

Zijn er nog altijd veel illegale goudzoekers uit Brazilië?
“Er komen nog steeds garimpeiros (goudzoekers – CCE) uit Brazilië. Hoeveel dat er zijn, weet ik niet, omdat het allemaal ver in het binnenland gebeurt. Die gebieden zijn vrij ontoegankelijk. Af en toe hoor je iets, wanneer daar een geweldsincident heeft plaatsgevonden, maar voor de rest gebeurt het ver van de bewoonde wereld. We hebben totaal geen idee van hoeveel en waar. Er is een filmpje over illegale goudwinning op de Brownsberg. Dat is een natuurreservaat. Dan begrijp ik niet dat de overheid dat niet ziet en meteen ingrijpt.”

U had het over educatie. Hoe is het in Suriname gesteld met het klimaatbewustzijn? Hebben daar jongeren gestaakt voor het klimaat zoals elders in de wereld?

“Nee. We zijn ons nog niet zo bewust denk ik van de dreiging. En van het belang van het Amazonewoud. Maar ik denk dat er bij de inheemsen wel een bewustzijn is. Zij stellen zich ook op het standpunt dat heel Suriname van hen is en het op hen is veroverd. Ze vinden het moeilijk om te eisen dat de gebieden waar zij wonen moeten worden gedemarceerd. Want, zeggen ze, alles in en op de grond is van ons, historisch gezien. We moeten daarin wel tot een compromis komen.”

Afstammelingen van tot slaaf gemaakten kunnen ook zeggen dat zij er nooit om hebben gevraagd om naar Suriname te komen.
“Daarom moeten die gebieden dus gedemarceerd worden. Om bijvoorbeeld hout te kunnen verwerken en verkopen, moet je als bewoner van het gebied een vergunning hebben. De mensen zijn zich daar niet van bewust. Die zagen hout en willen dat gaan verkopen, maar worden dan door de politie aangehouden. Deze mensen weten niet dat ze een vergunning van de overheid nodig hebben. Zij kennen de weg niet en kunnen die ingewikkelde formulieren helemaal niet lezen, of ze kunnen niet schrijven. Zij krijgen dus nooit een vergunning. Terwijl iemand anders, die in de stad woont en wel de weg weet en geen probleem heeft met de bureaucratie of de bureaucratie weet te omzeilen, die krijgt wel vergunningen om hout te mogen verwerken en verkopen.”

U bent voorstander van de handel in emissierechten, dat landen gaan betalen voor het behoud van het regenwoud.
“Ja. Ik denk dat als men overheden wil overtuigen de regenwouden intact te laten, men een realistisch alternatief moet aanbieden. Je kunt ze niet dwingen.”

Ik sprak een tijdje geleden met een boswetenschapper van Naturalis in Leiden. Hij noemde de relatieve luxe waarin veel mensen leven, met name in het westen. Hij zei: Wie zijn wij om de rest van de wereld te verbieden ook een iets luxer leven te hebben? En zijn wij dan bereid zelf 25 procent in te leveren? De vraag stellen is hem eigenlijk al beantwoorden.
“Er was enige tijd geleden een conferentie over ontbossing. De conclusie aan het eind was dat wat wij ook doen, in Suriname, niet opweegt tegen de uitstoot van CO2 in het westen. En dat er vooral op het westen een grote verantwoordelijkheid rust zich in te tomen en een andere levensstijl aan te meten. Want de Amazone vergaat, ook als er daar geen ontbossing meer is, als wij de anderhalf graad opwarming van de aarde, zoals in Parijs afgesproken, overschrijden. We kunnen echt wel iets leren van de volkeren van de Amazone. Er wordt op hun levensstijl vaak neergezien als primitief en achterlijk. Er is echt racisme en soms discriminatie en vooroordelen. Er wordt gezegd dat ze onontwikkeld zijn, dat ze primitief zijn, maar door hun manier van leven hebben ze toch maar het bos beschermd. Ze hadden ook een andere houding kunnen hebben. Een van: steeds meer willen.”

Klimaatactiviste Greta Thunberg had dus gelijk toen ze in 2019 op de klimaattop van de Verenigde Naties in New York de aanwezige wereldleiders vroeg: “Waarom praten jullie altijd alleen maar over economische groei?”
“Inderdaad. Economische groei heeft ook een prijskaartje van en naar de natuur. En dat wordt niet meegerekend in de schade die bijvoorbeeld de kledingindustrie toebrengt aan het water of soja aan het regenwoud. Dat dieren doodgaan en verdwijnen. Dat wordt niet ingecalculeerd in de prijs. We betalen een onrealistische prijs voor de goederen die we gebruiken uit deze gebieden. Ik begrijp dat het Amazonegebied na het Midden-Oosten met zijn olie het belangrijkste geopolitieke gebied in de wereld is, rijk aan mineralen. Ieders oog is daarop gericht en wil daar zijn deel van. De Kerk zou misschien een profetische voortrekkersrol moeten vervullen door zelf met haar instituten en leefwijze ervoor te zorgen dat wij de voetafdruk op deze aarde steeds verder verkleinen.”

Muurschildering jaguar op golfplaat in Manaus

Hét woord wat ik in de Kerk in het Amazonegebied heel vaak hoor, is transformatie. Transformatie lijkt heel belangrijk te zijn voor de Kerk. In zijn algemeenheid of alleen voor het Amazonegebied?
“In zijn algemeenheid. Het eigenlijke woord is bekering, ecologische bekering, verandering van mentaliteit van binnenuit. Bekering is altijd heel erg moeilijk, want het zit vast in ideologie. En hoe kun je dat doorbreken als mensen een ideologie hebben van steeds meer, steeds luxer, en dat er geen grenzen zijn aan de groei. Een hele manier van denken moet veranderen. Er is maar één aarde en de grondstoffen op die ene aarde zijn beperkt. Er is sprake van een delicaat evenwicht. Willen we dat behouden, dan zullen wij ons overmatige consumptiegedrag moeten veranderen. Dat is wat transitie of bekering is. Hoe komt men tot die bekering? Dat is best wel moeilijk, maar ik denk dat soms het bewustzijn dat er iets moet gebeuren toch wel doorbreekt. En dat merken we dus nu bij bij de jongeren. En die jongeren roepen ons op om ons te laten overtuigen door de wetenschappers. Want kijk, er gebeurt werkelijk iets. Politici, ondernemers veranderen niet als consumenten niet veranderen. Het is eigenlijk een vicieuze cirkel, die we moeten doorbreken.”

Ik zie die bekering ook in het persoonlijke leven van bisschoppen in Latijns-Amerika. Bisschop Oscar Romero in El Salvador was ooit aartsconservatief maar werd later een bisschop van het volk. Paus Franciscus was, voor zover ik weet, ook behoorlijk conservatief, toen hij jong was.
“Ja, dat klopt. En soms kwam de bekering door inzicht, maar bekering komt vooral door nieuwe kennis. Daaraan ontbreekt het nogal eens, de kennis dat alles met alles samenhangt, dat er inderdaad iets gebeurt en dat daaruit consequenties getrokken moeten worden. Dat gegeven is nog niet helemaal doorgedrongen tot de gemiddelde westerling, maar ook niet bij onze mensen. Dat wordt in onze streken soms heel bewust tegengewerkt door de volle evangelische kerken, de populaire pentacostas (pinksterkerken – CCE). Want ook daar is een geslaagd leven een leven met een driedelig pak, met economische vooruitgang, met een huis en een auto. Dat wordt gestimuleerd, met een prosperity gospel. En dat gaat eigenlijk recht in tegen in wat wij prediken: een sober leven in harmonie met de cultuur en behoud van de tradities en levenswijze. Als we ons dus bezorgd maken om de opmars van de volle evangelische kerken, dan is het vooral omdat ze een hele andere, westerse levensstijl propageren. Je ziet het aan de voorgangers, ook wanneer ze inheems zijn. Die kleden zich als de Amerikaanse voorgangers en staan met een donkere zonnebril op te preken. Precies dezelfde stijl. Het heeft te maken met ideologie. Hoe keer je daarvan terug? De geschiedenis laat zien dat het altijd schoksgewijs gaat, voordat men tot een bepaald inzicht komt.”

In de berichtgeving over de synode, met name in de westerse media, gaat het vooral over het eventueel wel of niet aanstellen van getrouwde mannen als priester.
“Het is een groot probleem. En eigenlijk ben ik me in Rome gaan realiseren dat alles met alles verbonden is. Het gaat niet zomaar om gehuwde mensen, maar om wat voor soort personen, mannen en vrouwen, tot het priesterambt toe te laten. Het gaat dus om een nieuw soort priester, een die dicht bij het volk staat, die hun taal spreekt, die dit ecologisch bewustzijn waar we het over hebben weet over te dragen. En daar hebben we nog te weinig mensen voor. Willen wij heel dicht bij de inheemse en in stamverband levende volkeren staan, dan zullen we echt leiders bij henzelf moeten zoeken om voor hen op te komen. Hun levensstijl is niet achterlijk, is niet primitief. Het is misschien een voorbeeld voor ons. Als we blijven vasthouden aan de inzet van enkel en alleen de celibataire priester die academisch geschoold is, dan gaan we er altijd te weinig hebben in Zuid-Amerika. Een oplossing door de synode aangedragen is: oké, dan moeten we zorgen dat er meer priesters die kant uitkomen. Maar ook als je een priester uit Afrika krijgt of uit India, dan duurt het jaren voordat zij ingewerkt zijn, zich de cultuur eigen hebben gemaakt, gewend zijn aan het gebied. En dan is er de taal. Al die kleine stammen spreken hun eigen taal. Dus voordat je het Nederlands hebt geleerd, het Surinaams en de inheemse taal, dan is er al een behoorlijke periode van je leven weg. Vijf tot tien jaar voordat je dicht bij de mensen bent. En die priesters die van buiten komen, die blijven misschien vijf jaar en dan gaan ze terug. Gelukkig hebben wij catechisten, pastorale werkers die heel dicht bij het volk staan, mannen en vrouwen. Zij worden door de dorpen helemaal geaccepteerd, maar ze kunnen niet de sacramenten met hen vieren, en dat gaat in de toekomst alleen maar afnemen. De priesters worden ook een dagje ouder. We maken ons wel echt zorgen.”

Misschien gaat de Kerk ook in deze door een transformatie, een bekering.
“Ik hoop het.”

Rio Solimões – Solimõesrivier, Amazonas, Brazilië

In het najaar van 2021 kreeg ik een mail van zuster Delires Maria Brun, Filha do Sagrado Coração de Jesus (Dochter van het Heilig Hart van Jezus). Zuster Delires woonde en werkte lange tijd in Manaus. Daar was zij onder andere actief in het buurtopbouwwerk en zette samen met ‘revolutionaire vrouwen’ werkgelegenheidsprojecten op. Covid maakte in Brazilië nog altijd veel slachtoffers, ook in het Noord-Oosten waar zuster Delires tegenwoordig woont en werkt… “en laat sporen van pijn en tranen achter”.

Het postsynodale proces gaat door, schreef zij. De synode opende nieuwe wegen in de Kerk, vooral op het gebied van vorming en in de realisatie van concrete acties, bedoeld om de postsynodale reis te versterken en te animeren. Zij noemde enthousiast de organisatie van vormingskaravanen en seminars – die vanwege de pandemie plaats vonden in een virtuele vorm. Er was een vrouwenforum georganiseerd. Er waren de contacten met de kersverse Ecclesial Assembly of Latin America and the Caribbean (Kerkelijke Vergadering van Latijns-Amerika en het Caribisch gebied), opgericht en geïnspireerd door de Amazonesynode en het daarop volgende postsynodale proces. En zij meldde dat het secretariaat van REPAM was verhuisd en nu in Manaus was gevestigd.

Samengevat, aldus zuster Delires: “Zelfs in tijden van pandemie blijft de synode leven in de regio.”

Manaus, oktober 2022
Een jaar later ben ik, na een afwezigheid van drieënhalf jaar, terug in de Amazone, in Manaus.

In 2013 was ik samen met Manaus-fotograaf Raphael Alves veldproducer (fixer) voor de aflevering over Amazonas van het Nederlandse IKON-tv-programma ‘Paul Rosenmöller en de strijd van Latijns-Amerika’. De openingsbeelden van de documentaire tonen het chaotische havengebied van Manaus, de toegangspoort tot de stad. Het is de plek in Manaus waar ik altijd als eerste naartoe ga. Ik ken de mensen daar en zij kennen mij: lastdragers, schippers en vishandelaren, daklozen, paradijsvogels en alcoholisten.

Het is ‘minha terra’, mijn grond. Hoewel het luistert naar de naam ‘Manaus Moderna’, is het een zwaar verwaarloosde wijk. Politici laten zich er buiten verkiezingstijd zelden zien. De buurt wordt als ‘gevaarlijk’ beschouwd.

Meer dan twintig jaar kom ik in Manaus Moderna, maar bij al die bezoeken zag ik geen verbetering in de levensomstandigheden. ‘Manaus abandonada’, ‘Verlaten Manaus’, staat op een muur geschreven. De mensen daar voelen zich in de steek gelaten.

Tijdens mijn omzwervingen in het gebied leerde ik de vele gebruikers kennen, plakte soms een pleister of bracht een verband aan, en ook kocht ik op de markt wel eens ingrediënten om ter plekke vissoep te maken, op een vuurtje aan de waterkant.

“O pai voltou”, “Vader is teruggekeerd.” Zo werd ik enkele jaren terug begroet toen ik er weer was.

Zieltogend op de rivierbank

Ik ben nu weer in Manaus Moderna. De grote bedrijvigheid van weleer ontbreekt. De plek oogt zo mogelijk nog havelozer dan de laatste keer dat ik hier was. Een van de stalen trappen naar de rivier is in het midden afgebroken en hangt er als een surrealistische sculptuur bij. Hetzelfde voor een van de drijvende kades die, door de boeggolf van een passerend schip overspoeld, als een reusachtige, naar adem happende vis zieltogend op de rivierbank ligt.

Veel mensen die ik in Manaus Moderna kende, ontbreken, vooral ouderen. Die zijn, hoop ik, met pensioen. Maar er zijn er ook veel overleden, of door ziekte bedlegerig geworden, vertelt de enkeling die er nog wel is. De jonge lastdragers die nu in de haven werken en met vrachten de trappen op en af sjouwen, en die ik niet ken, spreken veelal Spaans. Ze zijn, evenals de voornamelijk inheemse vluchtelingen die zich in Manaus met bedelen in leven proberen te houden, meest vrouwen met kinderen, afkomstig uit Venezuela.

Zoals gezegd, werd Manaus de afgelopen paar jaar hard geraakt door Covid-19. Velen herinneren zich nog de televisiebeelden van mensen die wanhopig op zoek gingen naar zuurstof voor hun zieke familieleden, de online oproepen van zorgmedewerkers die de wereld om hulp smeekten, de foto’s van massagraven. Ook ik verloor als gevolg van de pandemie in Manaus vrienden en bekenden. Onder hen was Zezinho Corrêa, de Amazonese zanger en acteur die samen met zijn band Carrapicho in 1996 een wereldhit had met het nummer Tic Tic Tac.

Ik herinner mij nog levendig Zezinho’s optreden op de dag van de finale van het WK Voetbal 2014 in Brazilië, toen we het leven nog vrijelijk konden vieren en wereldomvattende pandemieën alleen maar voorkwamen in science-fiction verhalen of films.

Manaus, zondag 14 juli 2014
Het WK Voetbal 2014 was voorbij. Duitsland had gewonnen, Brazilië verloren.
Na de door Duitsland gewonnen finale trad op het Largo de São Sebastião in de WK-speelstad Manaus de lokale band Carrapicho op, bekend van de wereldhit Tic Tic Tac. Zanger Zezinho Corrêa benadrukte nog eens de rijkdommen die Brazilië de wereld heeft te bieden, zoals muziek, dans, gastronomie en vooral een indrukwekkende natuur. Atlantisch regenwoud, Cerrado, Pantanal en Amazone zijn gebieden die moeten worden gekoesterd om hun biodiversiteit, natuurlijke rijkdommen én om hun bijdrage aan een leefbare wereld voor toekomstige generaties.

Muurschildering Zezinho Corrêa

Een golf van enthousiasme ging over het Largo de São Sebastião in Manaus toen Zezinho de show indrukwekkend afsloot met het Braziliaanse volkslied met daarin onder andere de regel “Nossos bosques têm mais vida” – “Onze bossen hebben meer leven”.

Terug naar nu. Het culturele leven op Largo de São Sebastião, het plein waaraan het legendarische Teatro Amazonas ligt, bruist weer als vanouds. Een enkeling draagt nog een mondkapje, maar over het algemeen lijken de mensen die zich hier ‘s-avonds met familie en vrienden vermaken, de terrassen bevolken en genieten van de gratis live-shows en concerten, de Covid-19 ramp die over de stad trok het liefst te willen vergeten. Wie niet vergeten wordt, is Zezinho Corrêa. Hij kijkt mij van huizenhoge muurschilderingen aan. Hij was een belangrijke artiest en kunstenaar, die veel voor de stad heeft gedaan, zegt het tweetal Jehova’s getuigen dat onder het oog van Zezinho, of Zé zoals zijn vrienden hem noemden, op straat reclame maakt voor een gratis bijbelcursus.

Als ik denk aan Zezinho, maar ook aan hen die zij aan zij liggen op de begraafplaatsen en wier naam spoedig door de tijd zal zijn weggespoeld en vergeten, hoop ik dat het Braziliaanse volk zijn opportunistische en visieloze politici naar huis stuurt en er een echt duurzame toekomst gebouwd kan worden, voor hen en voor ons. De klok tikt. Tic Tic Tac.

“Bate forte o tambor galera” – “Sla de trommel, mensen”

Dit is deel twee van een serie van drie. Lees ook deel een en drie.

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.

Vond je het verhaal interessant, boeiend, de moeite waard om te lezen? Zo ja, mogen wij je dan om een kleine gunst vragen?

Wij hebben je hulp nodig…

Banzeiro is de rockende golfslag van een boot op de Amazonerivier. Banzeiro is een onafhankelijk nieuwskanaal dat zich toelegt op verhalen over de Amazone, een belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.

De missie van Banzeiro is: zoveel mogelijk mensen informeren over wat er in de Amazone op het gebied van diversiteit, duurzaamheid en wetenschap allemaal gaande is. Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Maar het runnen van een gratis site is niet goedkoop. En daarom doen we een beroep op jou, onze trouwe bezoeker. Help ons Banzeiro in de lucht houden.

Elke bijdrage, groot of klein, die we ontvangen van lezers zoals jij, gaat direct naar de financiering van de journalistiek van Banzeiro.

Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Dank je.



Doneer € -