Elektronische muziekpionier Jean-Michel Jarre brengt met sensationele klankcreatie ‘Amazônia’ van fotograaf Sebastião Salgado tot leven

‘Amazônia’ luidt de titel van het nieuwste project van de internationaal gelauwerde Braziliaanse fotograaf en filmmaker Sebastião Salgado. De tentoonstelling met deze naam opent 20 mei in de Philharmonie de Paris en reist later naar de Maxxi in Rome, SESC Pompéia in São Paulo, Museu Do Amanhã in Rio De Janeiro en het Science Museum in Londen.

Begeleid door een originele, 52 minuten durende soundtrack – door de Franse componist en musicus Jean-Michel Jarre gecreëerd met onder meer concrete omgevingsgeluiden uit het bos – geeft de tentoonstelling ook een hoorbare stem aan de voor ‘Amazônia’ gefotografeerde inheemse gemeenschappen.

Magie van de natuur

Zeven jaar lang trok Sebastião Salgado naar de verre uithoeken van de Braziliaanse Amazone en fotografeerde het bos, de rivieren, de bergen en de mensen die er wonen. Tijdens zijn reizen in deze wereld, waar de immense kracht en de magie van de natuur zich doet voelen als op weinig andere plaatsen op aarde, legde de fotograaf indrukwekkende beelden vast, waarvan de meeste nu voor het eerst aan het publiek werden getoond. ‘Amazônia’ bevat meer dan 200 foto’s en andere media. De tentoonstelling wil een uitnodiging zijn om de toekomst van biodiversiteit en de plaats van de mens in de levende wereld te zien, te horen en te overdenken.

Jean-Michel Jarre, de Franse elektronische muziekpionier met zijn spectaculaire openluchtconcerten, en Sebastião Salgado, de betrokken Braziliaanse fotograaf die al decennia lang de politieke en ecologische rampen van onze tijd systematisch in beeld brengt, hebben veel met elkaar gemeen. Zo streven beiden in hun creatieve werk naar de ultieme perfectie. En beiden zetten zich in voor de bescherming van de planeet Aarde.

Jarre’s internationale debuutalbum ‘Oxygène’ uit 1977, met daarop de singlehit ‘Oxygène IV’, maakte deel uit van mijn vroege collectie elektronische muziek en stond naast platen van Klaus Schulze, Tangerine Dream en het nog altijd favoriete ‘Sonic Seasonings’ van Walter (later Wendy) Carlos uit 1972.

Sebastião Salgado hoorde eveneens tot mijn voorkeuren. Zijn boeken ‘Other Americas’, ‘Workers’ en ‘Migrations’ (ook wel: ‘Exodus’) waren in mijn leven als Amazonereiziger en documentairefotograaf een bron van inspiratie. Dat werd minder naarmate ik een eigen beeldtaal begon te ontwikkelen. Ik begon mij te storen aan de perfectie van zijn composities, waarvoor de fotograaf, volgens sommige verhalen, het beeld van de werkelijkheid wel eens bijstuurde.

Hof van Eden

Sebastião Salgado’s foto’s voor ‘Amazônia’ worden alom geprezen. Maar ze roepen ook kritiek op, vooral uit het Braziliaanse Amazonegebied zelf. Zo gebruikte de Braziliaanse antropologe Barbara Arisi op de journalistieke website Amazônia Real in verband met zijn fotosessies bij het Korubo volk in de Vale do Javari (Nederlands: Javari vallei), een van de grootste inheemse gebieden in Brazilië in het westen van de deelstaat Amazonas, het woord “koloniaal”. Zij schrijft in het artikel ‘The Magnificent Korubo: een studio van Sebastião Salgado in het Amazonewoud ’*: “De foto’s zijn verbluffend, in lijn met het vorige werk van Salgado en in lijn met de schoonheid van de Korubo. Er is echter ook sprake van essentialisme en romantisering van niet-inheemse volkeren. De afbeeldingen van de beroemde fotograaf stellen de ‘ander’ voor op een manier die behoort tot een langdurige en blijvende genealogie van koloniale beelden.” De kritiek richtte zich onder andere op de ‘traditionele naaktheid’ die Salgado in zijn foto’s vastlegde. Daarmee zou hij het ideaalbeeld versterken van “Indianen die leven buiten de tijd van nu, in een soort Hof van Eden”, een door witte mensen gekoesterde droom. In werkelijkheid, en uiteraard, leven de mannen en vrouwen van de Korubo in de huidige tijd, met alle consequenties van dien. Zoals een jonge inheemse man duidelijk maakte toen hij Barbara Arisi vertelde dat hij nog jong was toen hij werd gefotografeerd met zijn penis volgens de tradities met een touwtje omhoog gebonden, maar dat hij nu oud genoeg was om zelf te kiezen aan wie hij zijn penis liet zien of niet.

Bovenstaande laat onverlet dat de foto’s en films van Sebastião Salgado luidkeels de urgentie uitschreeuwen om het Amazonegebied te beschermen. En daarbij mag worden gedroomd, van een eerlijke, rechtvaardige en duurzame toekomst. De fotograaf leverde aan die toekomstdroom zelf een positieve bijdrage. Hij richtte samen met zijn vrouw Lelia Deluiz Wanik Salgado het herbebossingsproject ‘Instituto Terra’ op en plantte in twintig jaar met succes 2,7 miljoen bomen terug op het ontboste regenwoud in zijn geboortestreek aan de Braziliaanse westkust. Het voorheen zieke land is nu een beschermd reservaat en kent een grote biodiversiteit.

De fotograaf en de musicus

Sebastião Salgado en Jean-Michel Jarre. Het is een interessante combinatie. De componist en musicus van elektronische muziek Jean-Michel Jarre is al vaker betrokken geweest bij projecten ter bescherming van de planeet Aarde. Hij werd in 1993 ‘UNESCO Goodwill Ambassador’ en zette zijn bekendheid in voor het milieu (duurzame energie, water, het tegengaan van woestijnvorming), jeugd en tolerantie, en bescherming van het werelderfgoed. Met zijn klankcreatie voor ‘Amazônia’, een 52 minuten durende soundscape in negen delen, trekt hij de luisteraar aan de oren binnen in de Amazonewereld van Sebastião Salgado. Het is een symfonische wereld die over de bezoekers van de tentoonstelling heen zal golven met de geluiden van het bos, hen omhullen met een vitaal muzikaal ecosysteem van lijnen, sferen en kleuren.

Jean-Michel Jarre zegt over ‘Amazônia’ dat hij geen etnomusicologische benadering van het project wilde, noch wilde hij gewoon achtergrondmuziek maken. Hij stelde een soort gereedschapskist samen met daarin muzikale elementen – orkestraal en elektronisch – om de klankkleuren van natuurlijke geluiden na te bootsen of op te roepen. Hij voegde veldopnames van omgevingsgeluiden toe en stemmen, liedjes en instrumenten van de Amazone afkomstig uit de geluidsbibliotheek van het Etnografisch Museum van Genève (MEG). Hij wilde zo de Amazone op een poëtische en impressionistische manier verklanken, een suggestieve dimensie toevoegen, over het bos fantaseren. Er gaat, zegt hij terecht, een sterke verbeeldingskracht van het bos uit, voor westerlingen én inheemsen.

Levend wezen

Ik noemde eerder het elektronische muziekalbum ‘Sonic Seasonings’ van Wendy Carlos uit 1972. Dat bevat vier ambient-tracks, elk min of meer gebaseerd op een van de vier seizoenen, waarin veldopnames worden gecombineerd met de klanken van een Moog-synthesizer. Hoewel met een heel ander en moderner instrumentarium tot stand gekomen, doet ‘Amazônia’ mij denken aan deze legendarische dubbel-lp, vaak bestempeld als het allereerste ambient album. Net als ‘Sonic Seasonings’ voert ‘Amazônia’ van Jean-Michel Jarre de luisteraar een wereld binnen waarin geluiden migreren, ze verschijnen en verdwijnen weer. Maar in tegenstelling tot de elkaar opvolgende seizoenen op ‘Sonic Seasonings’ is het muzikale verhaal op ‘Amazônia’ niet lineair. ‘Amazonia Part 1’ gaat knarsend van start, alsof het bos zich moeizaam herstelt van wat klinkt als een allesvernietigende vuur, maar we weten het niet. We horen het bos bewegen, er klinken kreten, tribale gezangen, hout kraakt, splijt, bonkende drumslagen. Rivieren storten zich op en over stroomversnellingen. Vogels fluiten. Insecten brommen. Geritsel. Een kano glijdt door het groen. De lucht is gevuld met donder en bliksem. Synthesizers en sequencers trekken elektronische sporen van harmonieën en dissonanties. Flarden symfonie zweven als zachte fluisteringen tussen de bomen en over de wateren. Er wordt gedanst, rituelen van vruchtbaarheid. Het bos ademt, zwaar, als om naar lucht te happen, maar herneemt zich, richt zich weer op, laat zich horen, leeft.

Met zijn muzikale interpretatie van ‘Amazônia’ presenteert Jean-Michel Jarre het bos, het hele bos, met al zijn bomen, zijn rivieren, zijn biodiversiteit en niet op de laatste plaats de gemeenschappen voor wie het bos hun huis is, als een levende entiteit, het levende wezen dat het, voorbij de droom, ook in werkelijkheid is, met de rechten die elk levend wezen op de planeet toekomen. De componist vertelt op fascinerende wijze met muzikale middelen die hij optimaal beheerst in 52 minuten het verhaal van dat wezen, van dat bos, en doet dat met grote en inlevende verbeeldingskracht. Hij plaatst zich daarmee overtuigend in de lange traditie van al die andere verhalenvertellers uit de Amazone, de inheemse volken, de caboclos, allen die wonen in het bos en langs de rivieren.

‘Amazônia’ is door Sony Music uitgebracht op CD, DD en 2LP. Bij de CD en LP wordt een downloadcode verstrekt voor een stereo binaurale beleving ontworpen voor hoofdtelefoons, en een 5.1 Surround-mix. ‘Amazônia Binaural’ is zo gemixt dat de luisteraar zich midden in het bos waant. En dat is een sensationele ervaring.

Een deel van de royalty’s van ‘Amazônia’ gaat naar de inheemse gemeenschappen van wie geluidsarchieven in het project zijn verwerkt.

*Barbara Arisi: The Magnificent Korubo: a Sebastião Salgado’s studio in the Amazon forest (Amazônia Real)

Ook in tijden van corona wil ik je via de website Banzeiro blijven informeren over de relatie Amazone en klimaat. En of er lessen zijn die de huidige gezondheidscrisis ons kan leren om de klimaatcrisis aan te pakken. Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Maar het runnen van een gratis site is niet goedkoop. Daarom doe ik een beroep op jou. Help mij om Banzeiro in de lucht te houden. Juist nu heeft Banzeiro jouw hulp hard nodig. Met iDEAL kun je mijn werk over de Amazone via de beveiligde omgeving van je eigen bank ondersteunen. Waar? Hier: STEUN BANZEIRO. Met jouw bijdrage help je onafhankelijke onderzoeksjournalistiek door te gaan. Dank.
C. Cornell Evers