Dansen in een brandend huis: in het Brazilië van Bolsonaro doen ze het.

Terwijl overal in de wereld jongeren opkomen voor het klimaat, doen hun leeftijdgenoten in de Braziliaanse Amazonestad Manaus alsof er niets aan de hand is.

Vrijdag 15 maart jongstleden. In landen overal in de wereld gingen jongeren de straat op, samen meer dan 1,6 miljoen. Ze demonstreerden voor het klimaat en hun toekomst. In Manaus, metropool in het Amazone regenwoud, bleef het die dag echter stil. Of stil, dat dan ook weer niet. Vrijdag 15 maart was in Manaus een vrijdag als alle andere. Het is voor velen de laatste werkdag van de week. Aan het einde van de middag walmen op pleinen en straathoeken de churrascos (barbecues) en pompen muziekinstallaties samba- en bregamuziek. Vrijdag 15 maart vierde Manaus carnaval, zoals Manaus iedere vrijdag carnaval viert, net als op al die andere dagen dat het bier in grote hoeveelheden zijn weg naar dorstige kelen vindt om de gretig verorberde vleesbrokken mee weg te spoelen. Leef nu, betaal later, lijkt het devies. Of eigenlijk: leef nu en de ander betaalt wel, later.

Manaus ligt weliswaar midden in het Amazone regenwoud, maar de bevolking van de stad heeft voor het overgrote deel geen affiniteit met het bos. Ook de jongeren niet. Dat laatste is opmerkelijk. Juist in Manaus hebben jongeren reden om bang te zijn, bang voor de toekomst. De stad had de laatste jaren al meerdere malen te maken met de onheilspellende effecten van de klimaatcrisis, met extreme droogtes en lange perioden van hevige regenval. Als de opwarming van de aarde doorzet en boven de in het Akkoord van Parijs afgesproken grens van twee graden uitkomt, en zoals het er nu naar uitziet is dat scenario niet onwaarschijnlijk, wordt het leven in deze stad dichtbij de evenaar onleefbaar. Het gebied ligt onder vuur. Het huis staat in brand.

Vervreemd
Ik schreef eerder het artikel ‘Vernietiging Amazone leidt tot extreme weerbeelden’. Daarin noemde ik onder anderen de fotograaf Raphael Alves uit Manaus. Deze maakte in 2013 met indringende, vaak korrelige, op zwart-wit film geschoten beelden het fotoverhaal ‘Quando as águas’ – ‘When the waters’, over het dagelijkse leven van oevergemeenschappen in tijden van extreme droogte en overstromingen. Raphael Alves antwoordt, als ik hem ernaar vraag, te vermoeden dat de desinteresse van jongeren in Manaus voor de klimaatdemonstraties te maken heeft met het feit dat de lokale en Braziliaanse massamedia er niet veel aandacht aan hebben geschonken. “Verder zijn onze jonge mensen te vervreemd; het ontbreekt ze aan betrokkenheid bij deze onderwerpen. Kijk naar onze kunst, de muziek van nu. Er is geen enkele betrokkenheid. Het is niet dat zij, de jongeren geen toegang hebben tot de informatie. Het interesseert ze gewoon niet.”

Raphael Alves noemt de media. Ik leg de vraag dan ook voor aan Katia Brasil, een van de oprichters van het onlangs door de Spaanse koning Felipe VI met een koninklijke prijs voor internationale journalistiek onderscheiden onafhankelijke, in Manaus gevestigde persbureau Amazônia Real. Katia Brasil: “Het maakt geen deel uit van de Amazone-cultuur om je uit te spreken of te handelen ten gunste van het bos en de traditionele volkeren. Er is een gebrek aan verbondenheid en identiteit. Het klinkt hard, maar het is zoals het is. Mensen laten zich denigrerend uit over de biodiversiteit van het woud, de etnische groepen en de culturele rijkdom. Wij werken met al deze facetten sinds de oprichting van Amazônia Real. Maar de lezers hier in het noorden van het land lezen ons nieuws het minste.”

Katia Brasil (Amazônia Real): “Bolsonaro maakt het hele klimaatbeschermingsbeleid van de afgelopen jaren kapot.”

En dan is er Bolsonaro, de ultrarechtse politicus met controversiële en racistische opvattingen over zwarte Brazilianen, vrouwen en homoseksuelen – hij noemt zichzelf een “trotse homofoob” – die eind vorig jaar tot president is gekozen. Katia: “Brazilië is door zijn wanbeleid een gespleten land. Dat heeft bewegingen die zich inzetten voor het klimaat en het behoud van de Amazone ontmoedigd. De kopstukken daarvan worden bedreigd. Veel mensen zijn dus bang. Bolsonaro maakt het hele klimaatbeschermingsbeleid van de afgelopen jaren kapot.”

Alberto César Araújo werkt ook voor Amazônia Real, als fotograaf en columnist. Hij wijt de desinteresse van de studenten in Manaus voor het klimaat aan de slechte kwaliteit van het onderwijs in de staat Amazonas. Alberto: “Dat geldt voor zowel openbare als privéscholen. Voor de elite gaat de prioriteit uit naar de inhoud van het onderwijs dat de studenten klaar moet maken voor de beste universiteiten, bij voorkeur de richtingen rechten en medicijnen. Dat onderwijs heeft niet de bedoeling om burgers te vormen, waardoor in deze scholen het burgerschap, het openbare beleid enzovoort niet aan bod komen. Polemische onderwerpen over partijbeleid, corruptie enzovoort staan er niet op de agenda. In het openbaar onderwijs in de staat Amazonas is een militarisering van de scholen gaande. Scholen uit de periferie worden overgedragen aan de militaire politie, met als reden dat ze zich in rode gebieden bevinden, ofwel gebieden met drugshandel, geweld en gebrek aan veiligheid. De managers van die scholen zijn functionarissen van de militaire politie. Ze gebruiken andere boeken dan de particuliere scholen en de leerlingen dragen er uniformen. De studenten krijgen alle mogelijke militaire doctrines mee. Maar nog erger is de handelwijze van de neo-pentecostalisme (pinkstergemeente – CCE) kerken die een deel van de indoctrinatie van deze jonge mensen naar zich toe willen trekken. Omdat de overheid geen voltijdonderwijs financiert, wil ze de invulling van de rest van de tijd doorschuiven naar de evangelische kerken, die dan alle activiteiten buiten het klaslokaal gaan bepalen. Met Bolsonaro en de oprichting van het ministerie van Vrouwen, Familie en Mensenrechten, dat wordt geleid door Damares Alves (controversiële advocaat en evangelische pastor, bekend voor haar kritiek op genderideologie en feminisme – CCE), is men begonnen met het implementeren van deze werkwijze. Over onderwerpen als milieu, klimaatverandering en de Amazone wordt daar niet gesproken. De ideologen van Bolsonaro noemen dit ‘Escola sem Partido’, ‘School zonder Partij’. Elke vorm van kritisch denken bestempelen zij als onderdeel van een communistische indoctrinatie door de leraren. Het ergste is dat deze opvatting aan invloed heeft gewonnen. De dystopie (samenleving met louter negatieve eigenschappen waarin men beslist niet zou willen leven – CCE) is totaal. Hij, Bolsonaro, wil de geschiedenis van Brazilië herschrijven.”

Onderwijs
Ze werd al genoemd: Damares Alves, de minister van Vrouwen, Familie en Mensenrechten. In haar opvattingen is het de evangelische kerk die het land zal veranderen in plaats van de politiek. De minister verdedigt het principe ‘Escola sem Partido’. Daarin worden lessen over milieu, klimaat en het Amazonegebied als “linkse propaganda” beschouwd. Haar baas, Jair Bolsonaro, wil het Braziliaanse onderwijs grondig hervormen en de “marxistische rommel” in de Braziliaanse scholen aanpakken, schreef hij op 2 januari, een dag na zijn aantreden als president van Brazilië, in een tweet: “Een van onze strategieën om Brazilië op te laten klimmen van een van de de laagste plaatsen in de onderwijsranglijst, is het aanpakken van de marxistisch rommel op onze scholen. We zullen erin slagen burgers te vormen en geen politieke militanten.”

Danilo Degra is zoöloog en muzikant in de deelstaat Rondônia. Met zijn rockband Projeto Bioart wil hij een bijdrage leveren aan een groter milieubewustzijn, eerst en vooral in Brazilië zelf. Hij doet dat onder andere op scholen, maar stuit daarbij steeds vaker op problemen. Danilo: “Wij milieuactivisten hebben de afgelopen jaren te maken gehad met een ideologische onderdrukking, en die is geïntensiveerd met het fenomeen Bolsonaro. De economische basis in de Amazone is nu afhankelijk van de exploitatie ervan via mijnbouw, illegale houtkap, veeteelt, sojabonen en andere monoculturen. Onze politici, ondernemers en burgers die invloed kunnen uitoefenen, verdedigen deze economische basis. De situatie is zo ernstig dat op scholen waar ik met Bioart met milieu-educatie werk, ouders van leerlingen al hebben geklaagd over deze “milieu-ideologie” voor hun kinderen. Milieuactivisten voelen zich steeds meer belemmerd om hun mening te uiten en om jonge mensen te betrekken bij het milieu. Het is een zeer oneerlijke strijd. Wij zijn al jaren bezig om illegale houtkap aan de kaak te stellen en nu is er een president die binnen 100 dagen IBAMA (Braziliaans milieu-instituut – CCE) verbiedt hier tegenop te treden. Volgens mij is de desinteresse van de jongeren het gevolg van deze onderdrukking, die als doel heeft om te laten zien dat de milieuactivisten ongelijk hebben.”

De haven van Manaus met op de achtergrond het cruiseschip ms Veendam van de Holland America Line.

In het eerder genoemde artikel ‘Vernietiging Amazone leidt tot extreme weerbeelden’ noemde ik naast Raphael Alves onder anderen de Braziliaanse wetenschapper Antônio Donato Nobre, die enkele jaren terug wereldwijd media-aandacht kreeg voor zijn rapport over ‘Vliegende rivieren’. Ook hem leg ik de vraag voor waarom volgens hem bij de recente klimaatstakingen van scholieren de Braziliaanse jongeren het massaal lieten afweten. Antonio Nobre: “Ik heb geen idee waarom kinderen het belang van bossen of de Amazone voor hun toekomst niet beseffen. Ik vermoed dat de gangbare, rond koolstof gecentreerde visie in de wetenschappelijke kringen van het IPCC (Intergouvernementele Panel voor Klimaatverandering van de Verenigde Naties – CCE), overgenomen door de media en andere trendsetters, de kinderen ertoe heeft aangezet om de argumenten die daarbij horen te herhalen (“Stop vandaag met het verbranden van fossiele brandstoffen!”). Bossen doen er volgens die visie alleen toe als opslag voor de koolstof die anders het broeikaseffect en de opwarming zouden verergeren. Over het algemeen waren de acties van kinderen in Brazilië van zwak tot niet-bestaand. Dat heeft te maken met een lage kwaliteit van het onderwijs en de vervreemding van volwassenen. Opmerkelijk is dat de meeste ontwikkelde Brazilianen in peilingen hun bezorgdheid uiten over het milieu en ontbossing. Maar die houding lijkt cosmetisch te zijn, want anders zou dit land nooit Bolsonaro hebben gekozen met zijn beloften om het bos te vernietigen en de Amazone te verkopen. Een goed signaal, misschien, kwam van de burgemeester van Manaus. Die lijkt te erkennen dat de bossen essentieel zijn voor de vliegende rivieren en diensten verlenen aan het klimaat elders. Echter dat zou ook een lippendienst kunnen zijn aan de neoliberalen die de economie in handen hebben en de vrijhandelszone van Manaus willen opheffen en hoopte hij dat aandacht voor de bescherming van bossen die trend misschien zou kunnen keren. In elk geval blijven wij wetenschappers al die kwesties onder de aandacht brengen, in de hoop dat wij uiteindelijk de aandacht van de jongeren zullen trekken en die aan de bescherming van het bos het belang toe zullen kennen dat het nodig heeft.”

Bolsonaro. De Braziliaanse president wordt vaak genoemd. Brazilië is een gevaarlijk land en activisten voor een duurzame toekomst van het Amazonegebied worden door menigeen gezien als mensen die de ontwikkeling en economische groei tegenhouden. Intimidatie, bedreiging en moord zijn vaak hun deel. Dit geweld is toegenomen sinds Bolsonaro president is. Zijn minister van Buitenlandse Zaken, Ernesto Araújo, noemde de klimaatcrisis een “marxistische hoax” bedoeld “om de economische groei van kapitalistische landen te verstikken”. Bolsonaro zelf sprak tijdens de verkiezingen meermalen over het opruimen van “links gespuis en communisten”. Berucht is de uitspraak die hij deed tijdens een massabijeenkomst in Sao Paolo. “Of ze gaan overzee of we stoppen ze in de gevangenis”, zei hij. “Het wordt een schoonmaakoperatie zoals niet eerder gezien in de geschiedenis van Brazilië.”

Bang
Mensen in Brazilië zijn terecht bang, zeker de minderheid die zich bezighoudt met het milieu. Katia Brasil van het persbureau Amazônia Real noemde het gebrek aan verbondenheid van de inwoners van Manaus met het bos en de traditionele volkeren. De dichter en musicus Celdo Braga, die vaak gevraagd wordt om op scholen in Manaus jongeren te vertellen over zijn werk met de cultuur van de caboclos (lokale bewoners) en de natuur zegt hierover: “Er is inderdaad sprake van een desinteresse voor alles wat naar de natuur verwijst. Er is geen waardering voor wat de natuur hen heeft te bieden. Ze zijn altijd op zoek naar andere waarden, die van buiten komen om daarmee hun eigen imago te doen gelden. Helaas is dat zo.”

Veel Manauaras (inwoners Manaus) hebben bij de laatste presidentsverkiezingen op Bolsonaro gestemd. Ook mensen die vanuit hun werk een band hebben met het regenwoud. Denk aan artiesten, musici, toeristenagenten, zelfs universiteitsdocenten en wetenschappers. Terwijl het regenwoud door de nieuwe president met verdere economische ontwikkeling en dus ontbossing wordt bedreigd. De reden van die keuze ligt ondermeer in een hartgrondige hekel aan de Arbeiderspartij die twaalf jaar lang aan de nacht was en verwikkeld is in corruptieschandalen. “Alles beter dan de PT (Arbeiderspartij)” werd er vaak geroepen tijdens de Braziliaanse verkiezingen vorig jaar oktober.

In Manaus, net als elders in Brazilië, is economische winst de drijfveer voor zo ongeveer alles.

De tweeslachtigheid van de Braziliaanse kiezer met betrekking tot de Amazone en het klimaat is niet nieuw. Ik sprak hier in 2012 al over met Carlos Durigan. Hij is geograaf en heeft een master in ecologie. Hij was destijds coördinator van Fundação Vitória Amazónica. Deze Braziliaanse NGO heeft zijn basis in Manaus en heeft als doelstelling de bescherming van het milieu in het Amazonegebied door verbetering van de levenssituatie van de mensen – inheemse volken en anderen – die wonen en werken in de kleine gemeenschappen in het bos en aan de rivieren. De stichting doet dat door in beschermde gebieden en nationale parken duurzame exploitatie van het regenwoud te bevorderen. Ze helpt mensen bij het opzetten van bedrijfjes op dat gebied. Durigan destijds: “Mensen in de steden hier hebben niet zoveel affiniteit met een groen leven. Brazilianen zijn in dat opzicht sowieso een beetje paradoxaal. De overgrote meerderheid van de bevolking steunt initiatieven die te maken hebben met de bescherming van het milieu, het regenwoud. Tegelijkertijd willen ze geen veranderingen die hun eigen, dagelijkse manier van leven aantasten. Manaus is hier een goed voorbeeld van. Vroeger, in de jaren zeventig, was Manaus nog relatief klein, met veel riviertjes die door de stad stroomden, kreken. Nu groeit de stad enorm. Er zijn meer dan twee miljoen inwoners. Dat is ten koste gegaan van de natuur. De stad is er niet in geslaagd die te behouden. Er zijn geen parken. De wateren zijn vervuild. En het wordt alleen maar erger. Het is het verschil tussen wat mensen prediken en wat ze in de praktijk brengen.”

Als een van de grootste problemen van Manaus noemde Carlos Durigan de enorme bureaucratie en het feit dat in Manaus, net als elders in Brazilië, economische winst de drijfveer voor zo ongeveer alles is. Carlos Durigan: “Er is veel corruptie. Er worden hier grote werken uitgevoerd die veel meer kosten dan normaal is. De restauratie van de kreken is daar een goed voorbeeld van. In plaats van deze waterstroompjes nieuw leven in te blazen zijn ze veranderd in open rioleringsbuizen. Het ontbreekt in Manaus aan visie. Deze regio is nooit goed geregeerd. Manaus transformeert naar een stad die Amazônia negeert, die het regenwoud de rug toekeert. Er woont een grote inheemse gemeenschap in Manaus. Maar deze mensen willen geen indiaan meer zijn. Zij willen niets met het woud te maken hebben. Wat zij willen, is een moderne stad met grote winkelcentra, een grote technische industrie, een mooie auto met airconditioning. Zij willen het woud niet kennen. Voor hen is het woud een onaantrekkelijk gebied met armoede, gevaren, malaria. In werkelijkheid is de kans om malaria of leishmaniase* op te lopen in het hele gebied nergens zo groot als in Manaus.”

Communicatie
Zeven jaar later leg ik ook Carlos Durigan de vraag voor waarom volgens hem de jongeren van Manaus niet net als hun leeftijdgenoten elders in de wereld de straat opgaan om aandacht te vragen voor de belabberde staat van het klimaat. Carlos Durigan is inmiddels alweer enkele jaren weg bij Fundação Vitória Amazónica. Hij is momenteel directeur van WCS Brasil (Wildlife Conservation Association) en houdt zich bezig met activiteiten gericht op het behoud van biodiversiteit en het creëren en implementeren van beschermde gebieden. Hij is actief in verschillende fora en netwerken in de Amazone en is adviseur bij Amazônia Real. Carlos Durigan steunt de Zweedse scholiere Greta Thunberg en de door haar geïnspireerde klimaatacties van studenten in Europa en elders in de wereld. Hij schreef haar onlangs nog en stuurde via Facebook foto’s van een nederzetting aan de Rio Jauaperi, waar scholieren in de Xixuaú gemeenschap, die wonen in een beschermd natuurgebied op de grens tussen de Braziliaanse staten Roraima en Amazonas, op 15 maart posters en foto’s maakten om te delen op sociale media. Carlos Durigan: “Hier in de stad en ik durf te zeggen in heel Brazilië was er op 15 maart helaas niets. Ik zie een gebrek aan betrokkenheid bij studenten. We hebben over deze onderwerpen gepraat en gediscussieerd, naast het publiceren van artikelen en waarschuwingen, maar het blijkt dat mensen niet alleen in Manaus maar in heel de Amazone en de rest van Brazilië liever thuis blijven. Zoals je wellicht weet, gaan we momenteel in het land door een kritieke fase, het gevolg van de keuze van de meerderheid van Brazilianen die in een fascist die het kwaad predikt en die openlijk de sociale agenda en het milieu aanvalt een optie zagen om sociale en economische problemen op te lossen. We worden hier zwaar onder vuur genomen en worstelen om te overleven in een scenario met zeer lage investeringen in nationale NGO’s. Ik heb nog steeds hoop dat dit beeld kan veranderen en we overleggen hier met collega’s om te kijken wat we kunnen doen. Het gebrek aan aansluiting bij de demonstraties in Europa heb ik ook in andere Zuid-Amerikaanse landen gezien waar ik de afgelopen maanden was. Ik denk dat de taal een factor is die meespeelt. De communicatie die geleid heeft tot het mobiliseren van jongeren in Europa is sterker door het gebruik van het Engels als voertaal. Misschien moeten de jonge leiders van die mobilisatie hun boodschappen ook in het Spaans en het Portugees vertalen en verspreiden. Laten we met elkaar praten en zien hoe we meer mensen kunnen activeren. Het scenario dat zich anders ontwikkelt is desastreus.”

Bernardo Flores (wetenschapper): “Als de sociale bewegingen weer tot leven komen, zullen de jonge tieners in Manaus gaan marcheren.”

“Laten we met elkaar praten.” De Braziliaan Bernardo Flores, die als wetenschapper het brandende huis van de Amazone van dichtbij onderzoekt (lees: Amazone onder vuur), sluit zich hierbij aan. Bernardo Flores: “Ik vermoed dat het eerste probleem hier is dat mensen in het algemeen, inclusief jonge studenten, zich vooral zorgen maken over meer elementaire problemen, zoals ‘krijg ik eindelijk een baan?’, of ‘hoe betaal ik mijn huur?’. Brazilië is momenteel een puinhoop, met elke dag weer beangstigend nieuws. We gaan elke maand een decennium van vooruitgang achteruit, vooral met betrekking tot sociaal-ecologische en sociaal-economische kwesties. Onze ministeries van Onderwijs en Cultuur (MEC) en van Wetenschap, Technologie en Innovatie (MCTI) worden de das omgedaan. De media zijn onverantwoordelijk. Ze zijn met hun eigen belangen bezig en houden de samenleving niet op de hoogte van de grote problemen. Ze ondersteunen in principe alleen de hervorming van de welvaart.”

Brazilië bevindt zich momenteel, aldus Bernardo Flores, in een situatie die zoals hij zegt: “sterk lijkt op de Verenigde Staten, met het verschil dat onze maatschappij nooit een opleidingsniveau heeft bereikt om ons van deze valstrikken te bevrijden. Nu is er deze rechts-conservatieve golf die de wetenschap negeert en alles vernietigt wat er in dit land is opgebouwd, instellingen, succesvolle projecten, onze natuurlijke hulpbronnen. Er is een dringende behoefte aan het bestrijden van deze wereldwijd goed verbonden conservatieve en anti-intellectuele golf. Wij progressieven moeten ons organiseren. Dit artikel van Bernie Sanders verklaart goed wat ik daarmee bedoel: ‘A new authoritarian axis demands an international progressive front’.

Is er bij dit alles toch nog hoop? Bernardo Flores denkt van wel: “Cornell, ik denk dat een grote vraag nu is: hoe kunnen we bijdragen om de mensen over de hele wereld te verbinden die willen dat de progressieve agenda weer gaat bloeien? Misschien dat als de progressieve agenda wereldwijd sterker gaat worden, we ook de sociale bewegingen weer tot leven zullen zien komen en dan zullen de jonge tieners in Manaus gaan marcheren.”

*Leishmaniase, ook wel zandmugziekte genoemd, wordt veroorzaakt door protozoën-parasieten van de soort Leishmania. Deze verspreiden zich via de beten van bepaalde soorten zandvliegen. De ziekte openbaart zich in beginsel op drie manieren: in de huid, huid én slijmvliezen, en inwendige organen. Bij leishmaniase van de huid ontstaan huidzweren, bij leishmaniase van huid én slijmvliezen ontstaan zweren in de huid en de slijmvliezen, en bij leishmaniase van inwendige organen krijgt de patiënt eerst huidzweren en ontstaat er later koorts, daalt het aantal rode bloedcellen, met bloedarmoede als gevolg, en worden de lever en de milt groter dan normaal. (bron: wikipedia)

Vond je het artikel interessant, boeiend, de moeite waard om te lezen? Zo ja, mogen wij je dan om een kleine gunst vragen?

Wij hebben je hulp nodig…

Banzeiro is de rockende golfslag van een boot op de Amazone. Banzeiro is een onafhankelijk nieuwskanaal dat zich toelegt op de belangrijkste verhalen over de Amazone, een belangrijk klimaatcontrolecentrum van de wereld.

Artikelen op Banzeiro lees je gratis. Vind je de artikelen de moeite waard? Dan kun je jouw waardering laten zien door een kleine bijdrage te doen. Als veel lezers dit doen, kan Banzeiro artikelen blijven maken over de Amazone en het klimaat. Daarom wil ik je vragen: doneer je waardering.

Elke bijdrage, groot of klein, die we ontvangen van lezers zoals jij, gaat direct naar de financiering van de journalistiek van Banzeiro.

Met iDEAL kun je via de beveiligde omgeving van je eigen bank de golfslag van Banzeiro ondersteunen. Dank je.



Doneer € -